بخشی از نوشته های نصیرمهرین

                

             بخشی از نوشته های
                                   نصیرمهرین 

                                          

مرتب وگرد آورنده: واسع بهادری

                                                           

1-                 چرا افغانستان در مسیرتاریخ توقیف شد؟:

-          چراافغانستان در مسیرتاریخ توقیف شد؟

-          یادی از میرغلام محمد غبار

-          امیرحبیب الله خان را چه کسی کشد؟

-          زحمات ورنجهای کاتب فیض محمد

-          پروستروئیکا وافغانستان

2-                 کورسازی در تاریخ معاصر ایران وافغانستان

3-                 افغانستان درمسیرتاریخ واشتباهات رشتیا

4-                 کلاهنامه :

5-                 بوسه بر شمشیر خونین :

-          گوشه یی از روند بیگانه سازی وعواقب آن

-          حرکت تکمیلی تحمیل مصیبت ها

-          بوسه یر شمشیر خونین: (نمونه هایی از استعمار ستایی در اشعار چند تن از شاعران)

-          بارق شفیعی،دستگیر پنجشیری،سلیمان لایق، اسدالله حبیب ،بیرنگ کهدامنی ،ناصر طهوری، عبدالله نائبی،رحیم الهام،عظیم شهبال.

-          نگرانی از ابعاد مصیبت ها

6-                 اندکی از رنجهای زنان ودختران در افغانستان  :    

 ـ درس نخوانيد ! جدا درس بخوانيد ! يکجا درس بخوانيد ! هيچ درس نخوانيد! ...

ـ تأملی بر برخی از جدايی ها

ـ درس خواندن جدا، جدا و يا دريک صنف

ـ پس از نظام امانی

ـ اشاره يی به يک جدا سازی ديگر از سوی فرهنگيان

ـ بازتاب های ستم بر زن هزاره ، درسراج التواريخ (در دورهً امير عبدالرحمان خان)

ـ نمونه يی از زن ستيزی در شاهنامهً فردوسی

ـ اندکی از رنجهای زنان

1 ـ  سرکوب خونين خانواده های چرخی

2 ـ  سرکوب خانوادهً مجددی ها ( حضرت ها )

ـ در حاشيهً چند گزارش

ـ چند سخن با آنانی که ميخواهند آن اعمال درج تاريخ نشود.

7-      روانشاد حبیه صدیق چرخی، گواه رویداد های غم آمیز

8-      چه کسی میر اکبر خیبر را ترور کرد؟

  

9-       قتل های سیاسی درتاریخ افغانستان معاصر( قسمت اول – از مارت عبدالرحمان خان تا صدارت سردار هاشم خان )

            - عوامل قتل های سیاسی

            -  در دوران امیر عبدالرحمان خان

            -   در دوران امارت امیر حبیب الله

            -  تدارک قتل امیر حبیب الله خان

            -  در دوران شاه امان لله خان

            -  در دوران امیر حبیب الله کلکانی

            -  در زمان شاهی نادرشاه

            -  قتل محمد نادرشاه وتشدید اختناق در جامعه

            -  جریان قتل عبدالخالق واعضای خانواده ونزدیکان او

            -  آیا قتل ناصرالدین شاه قاجار، تأثیری بر افغانستان گداشت ؟

10-             عوامل سیاسی چند همسری در افغانستان معاصر و پیامد های آن

11-             سوگند ها درتاریخ افغانستان

12-             دوچهره از امیرعبدالرحمان خان:

-          نیاز به بازنگری تاریخ افغانستان

-          در آیینۀ " ارتش سرخ در افغانستان "

-          اشکال در چند برداشت وقرینه سازی  تاریخی ( تأملی روی اشتباه داکتر حقشناس در زمینۀ قتل امیرحبیب الله)

13-              صد وده سال پس از امیر عبدالرحمان

14-              کمپنی هند شرقی  ومرگ زیر محمد اکبرخان

15-              زمینه های رویش شاه شجاع ها:

-          چرا سید جمال الدین افغانی به افغانستان برنگشت _؟

-          ایا سید جمال الدین افغانی، بنیانگذار نو آوری های دورۀ امارت شیرعلیخان بود؟

-          در آمد بر تاریخ تجدد در افغانستان

-          بازهم پیرامون کودتای ثور

-          جمجمه ها سخن می گویند

-          سهو سلف سند خلف نمی شود

-          اما تاریخ نمی بخشد

-          در حاشیۀ هفتاوپنجمین سال مرگ عبدالخالق

-          درسهایی از امنیت اشغالگرانه

-          سردار گناه سرکار چیست ؟

-          حاکمیت صد روزۀ حفیظ الله امین وزایش شش جدی

-          شش جدی تداعی شاه شجاع درانی

-          گناه کرزی چیست ؟

16-    استبداد شناسی  نادرشاه
- کوتاه سخنی به عنوان پیشدرامد
* بخش نخست
- محمد نادرشاه نماد خدعه ونیرنگ
- سالشمار زنده گی نادرشاه
- نکاتی پیرامون استبداد نادرشاه
- زیرکی نادرخان در راه کسب قدرت
- در زمینه ی سیاست منطقه یی با انگلیس وشوروی
- زمینه های مساعد برای نادرخان
- مرحله ی فریب ونیرنگ
- نادرخان وسلاح خشونت
- گسترش دامنه ی خشونت
- رویکردها وتوضیحات

* بخش دوم 
- عبدالرحمان لودین نمادی از فداییان روشنفکر
- فرازهای از زنده گی لودین
- مروری بر گزارش های مرگ لودین
- بازی لودین با دم شمشیر
- کارکرد قلمی لودین
- نمونه یی از مقالات سیاسی لودین
- معروضات عاجزانه
- آثار اکادمیک لودین وسرنوشت آنها
- سهم وموضعگیری لودین در مباحثات
الف : بحث پیرامون نظامنامه ی عسکری
ب :  برخورد با علمای اعلام
ج :  مبحث محصول گمرکی
د :   مبحث تعدیل صنایع
هـ :  رفع حجاب
و :  تعیین صدراعظم

- در عسرت لودین
  پیوست نخست
 مرامنامه ی اساسیه فرقه ی استقلال وتجدد
 پیوست دوم
به یاد شهادت عبدالرحمان لودین
رویکردها وتوضیحات 

17-              شب رفت وسحر نشد :

-          اعتراضی برخود ما

-          یک تبصرۀ کوتاه ( پیرامون نشست بن2001)

-          در بارۀ لویۀ جرگۀ اضطراری

-          شب رفت وسحر نشد . . .

-          آیا اخلافات با طالبان روی ریش است ؟

-          بت های بامیان درمعرض نابودی؟

-          نکاتی پیرامون مقدمۀ" تصویر عبرت "

-          فرازی از اندیشه های جلال الدین محمد بلخی

-          احتیاج ما به مطبوعات تفاهم جو

-          حاصل سه سخن، پیرامون شادروان علی رضوی

-          قوم ستیزی یا استبداد ستیزی؟

-          دیروز را نمیتوان فراموش کرد

-          بیداری شعور سیاسی در شمس النهار

-          افغانستان  "اسپ لیلا " است؟

-          سرگذشت الماس کوه نور

-          در حاشیۀ رویداد سوم حوت

-          افغانستان درمسیر تاریخوسخنی چند در باب آن( پیرامون اشتباهات محمد عزیز نعیم )

-          ناگاهی به موقف سیاسی غبار ( متن خوانده شده در کنفرانس بین المللی غبار- لندن)

-          در مصاحبۀ با جناب نعمت حسینی

18-              درحاشیۀ فرهنگ اعتراف :

-          در حاشیۀ "فرهنگ اعتراف" از رهنورد زریاب

-          درسی از گونتر گراس

-          در حاشیۀ کتاب " باز گشت از شوروی" از اندره ژید

19-              به کسان درد فرستند ودوا نیز کنند ؟( پیرامون رشد تروریسم در منطقه)

-          از کوزه همان تراود که در اوست

-          انسانکشی عرق شرم بر پیشانی رئیس جمهور

-          نا آرامی ها بیشتر خواهد شد

-          تنشها وروشها ددر پاکستان

-          طالبان روزی پاکستان را می گیرند

-          روی بیضۀ استبداد نشسته اند

-          راز این پرده

-          ویروس منطقه یی تروریسم

-          در حاشیۀ ترورخانم بی نظیربهتو

-          با اندیشه های تفنگی، معدن استخراج نمی شود

-          در انتظار فاجعۀ دیگر؟

-          آیا فاجعۀ بزرگتر دراه نیست ؟

-          به مناسبت هشتاد وهشتمین سالروز استقلال افغانستان

-          کلوخ ها آب شدند

-          یحران ادامه می یابد

-          کوتاه نوشتی بر بحث خشونت

-          جامعۀ ما خشونت زده است

-          افغانستان آشیانۀ مصیبت ها 1

-          افغانستان آشیانۀ مصیبت ها 2

-          دست تروریسم درگریبان منطقه

-          مصیبت انتحاری

-          تصویر های شکنجه گران

-          به بهانۀ روز جهانی صلح

-          به کسان درد فرستند و دوا نیز کنند!

-          حملۀ اسراییل به لبنان وفلسطین

-          به یاد دردها ورنجهای مردم فلسطین

-          چه سرنوشتی در انتظار فلسطین است ؟

-          خود کامگان دزد سالار فرو می افتند

-          اگر نیروهای خارجی از افغانستان خارج شوند

20-              لاله رخان سرو قد( شرح حال و افکار پنج تن ):

-          داد خواهی برای رابعۀ بلخی

-          محمد کریم نزیهی ( جلوه )

-          غلام محی الدین ( انیس )

-          میرعلی احمد شامل

-          عبدالغفور رحیل دولتشاهی

18  -  در پشاور برف نمی بارد. مجموعۀ چند داستان کوتاه

19  -  فراز و فرود القاب ( قدرت والقاب )

20 -  افغانستان جامعۀ رشوت زده :        

ـ  دريچه يی برای ديدار با رشوت

-   محرک ها و انگيزه های رشوت ستانی

ـ  رشوت به نظاميان

ـ شاهان و اميران رشوت خوار

ـ بازتاب رشوه خواری دوره اميرعبدالرحمان خان در سراج التواريخ

ـ  رشوت در دوره پادشاهی امان الله خان

ـ رشوت در معارف

ـ چند مثال ديگر از بازتاب نکوهش رشوت

ـ لت و کوب رشوت خواران

ـ رشوت پديدهً جهانی است

ـ رشوت با انگيزه تشويق مذهبی

ـ « واسطه» و سفارشنامه

21                 کودتا ها در تاریخ افغانستان معاصر( از زمان احمدشاه ابد الی به بعد)

22                کودتای نام نهاد عبدالملک عبدالرحیم زی  

-          تمهید بر این اثر.   بهأول ملک عبدالرحیم زی

-          پیشگفتار نویسنده

-          چرا کودتای نام نهاد ؟

-          فشرده یی پیرامون عبدالملک عبدالرحیم زی

-          نکاتی در حاشیۀ اتهام کودتا

-          تأمل بیشتر روی ادعای کودتا

-       گواهی  چند از شکنجه دیده گان

-          فقیرمحمد فگار معالج

-          محمد آصف آهنگ

-          آغاجان

-          حاجی عادلشاه

-          ملک خان در زندان

-          ملک خان وقانون اساسی

-          ادعای خنده دار نقش شوروی در" کودتا "

-          واقعیت موضوع

-          توقیف چند تن از مشروطه خواهان به روایت نامه ها

-          میرعلی احمد شامل . با  نامه های از :

1-      نیره شامل روشندل

2-      شفیق شامل

-          نادرشاه هارونی به روایت نامه ی داؤود شاه هارونی

-          عبدالخالق خان  به روایت داؤود شاه هارونی

-          غلام حیدر پنجشیری. به روایت عبدالخالق پنجشیر

-          میرعلی اصغر شعاع

-          مهدی ظفر

-          فهرست نام یک تعداد شخصیت ها که در کودتای نام نهاد ملک خان زندانی ویا از کار برکنارشدند.

 -  نامه های اصلاحی وتکمیلی از :

1-         میرعنایت الله سادات       

2-          عبدلشکور حکم 

23                کودتای نام نهاد میوندوال

24                کودتای نام نهاد جنرال میر احمدشاه  خان گردیزی

25                توطئه " تحقیق" و میوندوال در « یادداشت های زندان » نوشتۀ جمشید خان شعله

26                کودتا/ قیام نافرجام 1329:

-          یادآوری

-          طرح نافرجام وادعای حکومت

-          توقیف شدگان

-          چهرۀ راستین موضوع

-          فشردۀ طرح قیام

-          یک روایت دیگر. تصویرموضوع از طرف استاد خلیل الله خلیلی

-          نقد فشردۀ این تصویر

-          تأملی پیرامون آن طرح

-          انگیزه ها

1-      در سخنان سید بلخی

2-      در سخنان غیاث خان کوهستانی

          اعمال شکنجه به منظورتهیۀ اعتراف

-          اعضای هیأ ت تحقیق

          چرا بیش از 14 سال در زندان

-          محمد ابراهیم گاو سوار حق طلب جسور.

27                  زمینه های تحول خواجه محمد نعیم خان.

28                استالفی که من دیدم

29                نماد فقط در نظام مطلقۀ امیرعبدالرحمان وامیر حبیب الله

30                بررسی حکومت های افغانستان:

-                     بررسی حکومت امان الله خان

-                     بررسی حکومت امیر حبیب الله کلکانی

-                     بررسی حکومت نادرشاه

-                     بررسی حکومت ظاهرشاه

-                     بررسی حکومت جمهوری محمد داؤود خان

-                     بررسی حکومت نورمحمد تره کی

-                     بررسی حکومت خفیظالله امید

-                     بررسی حکومت ببرک کارمل

30-  یادواره های اندوهبار( مهدی جان چنداولی )

31-   زنده گی جناب آصف آهنگ،تاریخ رنجها  و مبارزه ضد استبدادی

32-    چند موضوع بنیادین در بحث مشروطیت

-                     تردید "جنبش مشروطیت "

-                     شاه امان الله مشروطه خواه نبود

-                     محمود طرزی مشروطه خواه نبود

-                     همه قربانیان استبداد مشروطه خواه نبودند

33-      شهید محمد علی از تبار آنانی که به ظلم و  استبداد، نه! گفت

34-     این دموکراسی ره به کجا می برد؟

35-     پیشینۀ انتخابات در افغانستان

36-     چند سخن در بارۀ افتتاح مجلس شورا

37-              رأی دهندگان رای طلب شده اند

38-             نگاهی به چند خبر( نتایج انتخابات پارلمانی )

39-             شاه سابق محمد ظاهر وسردار عبدالولی در خاطرات اسدالله علم

40-             خط دیورند، انگیزه ها ، پیامد ها ودورنماها .

41-             شام غریبان

42-             بیم وامید در اشعاری از کاظم کاظمی

43-             در حاشیۀ یادکردها  ازجلال الدین محمد بلخی

44-             مخاطبان مولانا

45-           معرفی کتاب نثر داستانی ادبیات دری درافغانستان از داکتر حشمت حسینی .

46-             زمانه قاری عبدالله خان و چند ویژه گی شعر او

47-             عبدالرحمان محمودی ومحمد نسیم اسیر

48-             سطر های رهنما ( در بارۀ « روش نامــۀ ما » از ع. محمودی. ندای خلق)

49-             شعور( داکتر اسدالله شعور) را ارج بگذاریم.

50-             دوسال از مرگ اندوهبار شاددروان داکتر جاوید گذشت

51-             خروشندۀ فریاد زن (بانو امجد رضایی) سر در نقاب خاک کشید.

52-             ظاهر هویدا 60 ساله شد

53-             به مناسیت  60 سالگی رهنورد زریاب

54-             دیروز را نمیتوان فراموش نمود.

55-             بازهم اندکی در بارۀ نقش روشنگرانۀ محمود طرزی

56-             نگاه دیگر به جنرال السید محمود سامی

57-             در حاشیۀ انتشار نامه های داکتر عبدالقیوم خان

58-             سنگ هم دلی دارد

59-             عبدالرحمان پژواک تبعیدی نبود؟

60-             سردار محمد هاشم خان در چند یادداشت خلیل الله خلیلی

61-             یک سینه سخن دارم

62-             آخرین دیدار با مادر

63-             تشنگان فرهنگ تحمل

64-             نکاتی پیرامون آموزش زبان مادری در خارج کشور

65-             تاریخ مردم آزاری در امضأ ها ( در حاشیۀ محاکمۀ اسدالله سروری)

66-             در حاشیۀ محاکمۀ " رادوان کراچیک "

67-             در حاشیۀ مرگ یک جنایتکار ( پینو چیت )

68-             برگی از تاریخ شکنجه در کشورما ( در حاشیۀ خاطرات مامور عبدالقیوم خان)

69-             پیام به سی و مین سال شهادت مولانا باعث

70-             در بارۀ مسألۀ چادری ودستمال سر

- شکوه از چادری در چند شعر

- پوشیدن چادری با انگیزۀ گدایی

-  وادار سازی دولت های آلمان وفرانسه برای نپوشیدن چادری

71-             نگرانی های پسین

72-             دلهره های فزاینده تر

73-             سی سال از کودتای ثور گذشت .

74-             در حاشیۀ سالگر استقلال

75-             93 سال پس از حصول استقلال

76-             پند وعبرت شش جدی 1358خورشیدی

77-             در حاشیۀ موضوع دیوار ها وکوه های آسمایی وشیردروازه متن فشرده

78-             در حاشیۀ زنده گی هندوان افغانستان

79-             وزارت معارف حقیقت را از تاریخ میگیرد

80-             باید به راه ناپیموده رفت

81-             ضرورت کتاب حقوق بشر برای مکاتب افغانستان

82-             محقق نسب را آزاد کنید!

83-             در حاشیۀ توقیف پرویز کامبخش

84-             در حاشیۀ توقیف نصیر فیاض

85-             در حاشیۀ توقیف روزنامۀ پیمان

86-             مقدمه یی بر بازشناسی کودکان میان دوفرهنگ

87-             معلومات تازه پیرامون نخستین مدرسۀ خصوصی زنان درافغانستان

88-             بازهم اعتراضی بر خودما

89-             پیمان استراتیژیک هند وافغانستان به کجا میانجامد؟

90-             شما شیر استید؟!

91-             دراستای جلوگیری از اعدام مهاجرین افغانی درایران

92-             جمهوری اسلامی ایران به جفای زمستانی ادامه داد.

93-             در حاشیۀ " کدام شاه شجاع"

94-             آیا عدالت در راه است

95-             مردم تبت در چنبرۀ دیکتاتوری واستبداد

96-             فریاد تبت از جنجرۀ المپیک

97-             تنها گروه حقانی تروریست نیست

98-             دهانت را می بویند.

99-             چرا جولیان آسانژ را می آزارند ؟

100-         زنده گی کودکان در افغانستان:

-          به کودکان افغانستان بیندیشیم

-          عوامل تأثیــرگذار

-          الف : جنگ، ماین ها،عملیات انتحاری، راکت افگنی ، عمایات ناتو

-          ب  :  عوامل اقتصادی واجتماعی :

-          مرگ مادر، کودکان یتیم،هیروئین وکودکان معتاد،کودکان زندانی ، کودک ربایی وقاچاق کودکان ، تجاور جنسی، ازدواج های اجباری ، کودکان رقصنده، کودکان نان آور،کودکان گدا،ناتوانی رفتن به مکتب،خشونت علیه کودکان، کودکان بیمار روانی

-          کودکان هندو و سکـهـ

-          ج  : کودکان در مهاجرت . کودکان در پاکستان، کودکان در ایران

101-          زندان دهمزنگ. (در 10 قسمت .)

-          طرح منظور   
                                                 

-          زندان دهمزنگ از روایت ها

-          کار درزندان دهمزنگ

-          " باشه" گشایش یک راز اقتصادی

-          مزد کارگران در زندان دهمزنگ

-          تعداد زندانیان

-          زولانه در زندان دهمزنگ

-          واکنش در برابر زولانه دار از طرف دو سردار

-          پرستاران زولانه دار

-           دفن زندانی با زولانه

-          زولانۀشهدا وطنبور مامور زندان

-          عادت با زولانه

-          زولانه ابزار ترساندن مرذم خارج زندان

-          مادر فرزند را در زولانه دید

-          منع گرفتن موی وناخن

-          جزای کوتاه کردن ناخن

-          شفاخانۀ زندان دهمزنگ

-          نمونه یی از قتل سیاسی در شفاخانۀ زندان

-          خارجی ها در زندان

-          سرگذشت زنان خارجی در زندان

-          تصویری ازیک پاکستانی در زندان

-           شیخ بهلول ایرانی

-          چند نمونه از حبسیه سرایی در زندان

-          کودکان در " کره خاتنۀ " زندان

-          زندانی در فکر  اولاد و خانواده

-          " دیوانه ها " در زندان دهمزنگ

-          چرا عده یی زندانی شدند؟

102-  حفیظ الله امین در دادگاه تاریخ

103- پیرامون خاطرات سیاسی جنرال عبدالقادر در گفتگو با دکتور پرویز آرزو

   
                           
                                     زندان دهمزنگ
                                       

۱- طرح منظور دربسا ازنبشته هایی که سخن ازمظالم حکومت درچند دهه پیش رفته، همچنان درکودتا های نام نهاد ازاین قلم، به زندان دهمزنگ اشاره شده است. با توجه به منظورحکومت وسرگذشت وسرنوشتی را که مردمان بیشمار، آن هم سالهای متمادی زندان دیده اند،هنگام انتشارطرح کودتا- قیام نوروزی 1329،یادآوری نمودیم که درپیوست، زندان دهمزنگ را بیشترمعرفی نموده وپیرامون آن ازچندتن شخصیت ها مطالبی را بیاوریم. زیرا دریافته ایم برای کسانی که سراغ حال واحوال واوضاع زمانۀ سردارمحمد هاشم خان به بعد را بگیرند،زندان ها واز جمله زندان دهمزنگ نیز معبری میشود به سوی آشنایی با سرشت آن نظام و روز گار زندانیان و فریاد های کمتر شنیدۀ ایشان.
از این دریچه که مینگریم، دیریست که زندان دهمزنگ، فریادی شده است برای ستانیدن حق تاریخی آن زندانیان مظلوم. حکومتگران چندین دهه به دلیل توطئه گری وفگندن دانایان جامعه درمحبس،مسؤولیت پسمانی های بسیاری را برگردن نهادند ورفتند. بایسته است که رفتارهای زیانبار وابزار شکنجه آمیز آنها برای نسل کنونی وآینده معرفی شوند. اما از آنجایی که به مصداق سخن شیخ سعدی :
درازنای شب از چشم دردمندان پرس
تو قدر آب چه دانی که بر لب جویی
خود جفاهای آن زندان را ندیده ایم،کوشیدیم که در پایان این قسمت، زندان دهمزنگ را ازروی روایات چند تن از آنانی بیاوریم که درازنای شب های آنرا دردمندانه دیده اند. درگزینش این روایات، مواضع فکری واجتماعی راویان طرف توجه ما نیست. برای ما مهم از همه بازگویی روایات وگزارش های آن زندان مطرح است.

زندان دهمزنگ به عنوان زندان مرکزی پایتخت، درزمان صدارت سردارمحمد هاشم خان صدراعظم تعمیرشد. ( ۱ )
علت توجه حکومت محمدهاشم خان به اعمارآن زندان این بود که برای توقیف اشخاص بیشترضرورت احساس می نمود. زندانهای ارگ،(۲) سرای موتی، زندان های کوتوالی ،توقیفخانۀ"خورد" توقیفخانۀ"سپوت سوار " (۳) که پیش ازآن درمعرض استفاده بودند،گنجایش زندانیان بیشتررا نداشتند. با وجودیکه درحکومت محمد نادرشاه وبرادرانش مانند دورۀ عبدالرحمان خان به زودی امراعدام یک عده از اشخاص داده میشد؛ اما ازآنجایی که اشخاص طرف نظرآنها یا کسانی را که احساس می نمودند، مخالف حکومت است،کمیت قابل ملاحظه یی بود، پس به زندان بزرگتر نیاز داشتند. افزون بر آن مطابق طرح ومنظور سرکوب های گسترده تر در آینده، نیاز ساختمان زندذان دهمزنگ به میان آمده بود. افزایش فهرست کسانی که باید قربانی ستم و نیاز حکومتداری میشدند، سبب شد،که به زندانهای پیشینه بسنده نشود و دست به کار زندان دهمزنگ شوند.
گمانی نتوان داشت که پس اززندانی های دورۀ امارت امیرعبدالرحمان خان،تعداد زندانیان دورۀ صدارت سردارمحمدهاشم خان بیشترین رقم را دارا بود.
زندانیانی که مقهور ومغضوب حکومت هاشم خان شدند، بیشترین آنها، کسانی بودند که حکومت دریافته بود سری دارند که به تن شان میارزد. بنابر آن اگرتعدادی را بدون فوت وقت کشتند، تعدادی را که در زندان نگهداشتند،درواقع هرشب و روز میکشتند. به دیگر سخن با شکنجه ها وتحمیل عذاب های شباروزی آنها را آهسته ، آهسته میکشتند. دشواری و توان سوزی آن بسیار هیبتناک و انسان کــُشانه بود.

طی سالیان متمادی در این زندان کسانی مظلومانه جان داده اند. کسانی دردور وبرآن به گودالها انداخته شده اند. در کناره های آن پایه های دارافراشته شد. کسانی درآنجا اعصاب را ازدست دادند. تعدادی زندانی بودند که تا آخرنداستند که چرا زندانی شدند.کسانی از زندان بیرون شدند وچیزی از سیاست و رنجهای را که در زندان دیده بودند، نگفتند، ترسیدند وخاموشانه فاصلۀ آزادی از زندان تا مرگ را سپری کردند. اشخاصی به گونۀ پنهانی مطالبی ازچشمدیدها وخاطره ها نوشتند.
افراد واشخاصی همانجا بهترین سالهای عمرخویش راسپری کردند ودرس آموختند. ازآنجایی که حکومت در زندان دهمزنگ تعدادی از تحصیلکردگان ودانشمندان رامحبوس کرده بود،تحصیلکردگان درهرسطح و رشته یی که بود، برای جوانان زبان وادب، لسان خارجی و ریاضیات . . . تدریس نموده اند. گویند که فرهیختگان گرامی برای جوانان میگفتند، که ما را نگذاشتند برای وطن خدمت کنیم ، می بینید که اینجا دربند هستیم. امید است که شما از اینجا روزی بیرون شوید و بتوانید برای وطن ومردم تان خدمتی کنید.

درزندان دهمزنگ تلاوت قرآن، برای محبوسین سهلتر بوده است. زیرا امکان دسترسی آن میسرمیشد. اما با وجود مشکلات ،با استفاده از روزنه های میسر، کتاب شعر وبعضی کتاب های دیگر نیز به دسترس محبوسین قرار گرفته است.
رابطۀ اعضای خانوادۀ محبوسین با داخل محبس هم بار آورندۀ صدها خاطره وقصه ها شده است. فرستادن غذا برای محبوس در بیشترین موارد برای کسانی میسر بود که در کابل خانواده یی داشتند. بعضی ها که از ولایات دور دست به زندان دهمزنگ فرستاده شده بودند؛ اگر دوست وآشنا وخویشاوندی داشتند، اتفاق افتاده است، که پیام ونان ومقداری پول برایش بفرستند. اما کسانی هم بوده اند که خبرنداشتند که زن وفرزندش وارد کابل شده وبه هرطرف سرمیزنند تا امکان دیداروتماسی تأمین شود. ویا پس از آزادی توان تهیۀ کرایۀ راه را نداشته اند.
قصه ها اززولانه های زندان دهمزنگ که درپای زندانیان می بستند، بارها نقل مجلس داخل وخارج زندان شده است.
در بالا ازرابطۀ اعضای خانوادۀ زندانیان با زندانی گفتیم. رابطه یی که بیشتر احوالگیری وفرستادن پول ویا غذا ولباس را احتوا میکرد. بعضی ها اجازه داشتند که او را ملاقات کنند. زندانیی که چنان امکانی را به دست آورده بود، ملاقات او را پایوازی یاد کرده اند. اما یک پیوند دیگرمیان محبوسیت او و خانواده اش، ازطریق تشخیص اثرات واکنش انگیزانه و روان شناختی میسراست. تا جایی امکان پرسش وشناسایی بازماندگان ومدارک حکایت میکنند؛ حکومت وقتی یک شخص را به زندان میفرستاد، همه اعضای خانواده، بسیاری ازنزدیکان وخویشاوندان، همسایگان واقوام او را برعلیه خویش برمی انگیخت . دیدارهای که خویشاوندان زندانی درروزهای بعد از" ملاقاتی" پایواز ویا درروز های عید درمنزل خانوادۀ اوداشته اند،همواره همراه بوده است با ابراز دعای خیر برای زندانی، آرزوی رهایی او و گفتن خدا ظالم را خراب کند. اگرمحبوسی دارای فرزند ویا فرزندان خردسال ومکتب روبود، حکومت کودکان معصوم را ازمکتب اخراج میکرد. چنین عملی اگربه زودی درمحیط نزدیکان علیه حکومت نفرت انگیزومخالف افزا بود، درسالهای بعد، که اکثریت آن کودکان به جوانی رسیدند، درمبارزات ضد درباری- حکومتی سهم گرفتند.بار. مطالعۀ مقدماتی پیرامون شرح حال بخشی از نخبگان توقیف شده در زندان دهمزنگ، نشان میدهد که فرزندان آنها در دور مبارزات دهۀ سی و دهۀ چهل خورشیدی، ازفعالین حاضردرصحنه بوده اند. اینکه آیا همه دارندۀ عبرت های ضد ظلم گستری ضد ظلم وشگنجه واعدام بودند ویانه، مربوط به تشخیص افکار؛اعمال و عضویت آنها در نهادهایی میشود که در چند دهۀ پسین در کشورحضورسیاسی داشتند.

ادامه دارد

توضحات ورویکردها

۱- سالنامۀ سال ۱۳۱۶ خورشیدی
۲- عبدالصبورغفوری،"سرنشینان کشتی مرگ یا زندانیان قلعۀ ارگ". انتشارات آرش. ۱۳۷۸ .پشاور. در این اثرپیرامون سرگذشت زندانیان زندان ارگ، گزارش جامع رامیتوان یافت .
۳- معلومات دقیق وکارشناسانه پیرامون زندانهای سرای موتی و زندانهای کوتوالی را ، شادروان میرغلام محمدغبارزیرعنوان زندانهای سیاسی درجلددوم افغانستان درمسیر تاریخ صفحۀ ۱۳۸ ارائه نموده است.

" ای کاش ویکتورهوگو در این قرن بیستم درکشور ما به دنیا     میامد؛ تا از دیدن آنهمه فساد واستبداد سلطنتی و ظلم بر مردم این دیار ِنفرین شده  . . . شاهکار شاهکارهایش را به وجود میاورد "                                                                       محمد آصف آهنگ (۱) با  روایت هایی      از خالد صدیق چرخی محمد هاشم زمانی محمد ابراهیم صفا زندان دهمزنگ را از زبان راویان  زندان دیده درچند دهه می نگریم. نخستین راوی ما، جناب خالد صدیق چرخی، چشمدیدهای خویش  را از زمانی  به خاطر میاورد، که ۱۴سال داشت و۸ بهار زنده گی پیشتررا، درزندان سرای بادام وسرای علی خان به پایان رسانیده بود. ازدریافت پیام سردروزی میاغازد، که در زمستان سال ۱۳۱۸ برگدعبدالکریم خان نورستانی از قوماندانی امنیۀ کابل به اطلاع سه تن از نوجوانان خانوادۀ زندانی رسانید که: " حکومت بودن شما را دربین طبقۀ اناث لازم نمی بیند. لهذا من وظیقه دارم،که شما را به محبس دهمزنگ تحویل بدهم. شما یک هفتۀ دیگرازطرف من وقت دارید که با مادران وخواهران خود باشید وبا آنها به آرامی خدا حافظی نمایید . . ."( ۲)   یک هفته سپری میشود. هفته یی که با دلهره ها ونگرانی ها همراه  است. زیرا حکومت درگذشته، جوانان خانوادۀ چرخی را در کناربزرگان آنها به قتل رسانیده بود. راوی میگویدکه : پس از ابلاغ انتقال سه تن به زندان دهمزنگ؛ مادران وخواهران وهمه اعضای خانواده " می خواستند ما را برای آخرین بارسیرترببینند. زیرا امید دیدار بعدی با خاطره وتجارب تلخی که از دیگر پسران خانواده داشتند، میسرنبود."  گمان غالب، برمبنای خاطره ها وتجارب این بوده است که آنها را نه به سوی دهمزنگ بلکه به اعدامگاه می برند. با گذشت یک هفته برگد نامبرده باسپاهیان مسلح باردیگر میاید و آنها به زندان دهمزنک منتقل میشوند. زخم های پیشینۀ خانواده باردیگر تازه می شوند. همه می گریند وفریاد بر میاورند. اما برگد در پی انجام وظیفۀ خویش است. سه تن نو جوان بستره ها بر دوش سوار خودرو کوتوالی کابل میشوند. خودروحامل آنها از خیابان های شهرکابل میگذرد. خیابان های که برای آنها کاملا ً نا آشنا است. زیرا درزندان به آن سن وسال رسیده وخیابان های شهر را ندیده اند.  دقایقی بعد، یک عمارت و دروازۀ بزرگ آهنین آن، توجه آنها را جلب مینماید. دروازۀ آهنین با هارن وبوق زدن خودرو باز میشود که سپاهیان مسلح در کنار آن حضور دارند. دروازۀ ضخیم آهنین دیگری را می بینند. از آن هم میگذرند. به صحن زندان دهمزنگ میرسند. آنگاه سلسله مراتب زندان طی میشود. عبدالکریم خان محبوسین را به دوران خان وردکی مدیر انضباط محبس و او ایشان را به مدیر محبس معرفی  مینماید. یک تن از  نوجوانان را به تعمیر اولی تحویل میدهند. مدیر محبس، شیرعلی ده باشی را فرا میخواند وبه او دستور های لازم را میدهد. ده باشی هم خود از زندانیان است. اما افزون براجرای اوامرآمرین زندان؛ گزارش احوال زندانیان را به مدیرمیرساند. محبوسین تازه وارد، درحالیکه بستره های خویش را بردوش دارند، از یک دروازۀ کوچک، داخل حویلی دیگری میشوند که به قلعۀ جدید شهرت دارد. اما باردیگر دروازۀ بزرگ آهنین توجه شان را جلب میکند. که به دو طرف آن سپاهیان مسلح ایستاده اند. دروازه قفل دارد با گذشتن از آن دهلیزتعمیرزندان" قلعۀ جدید " آغاز میشود. زندانیان و مامورین زندان، دهلیزها را کــُریدور می نامیدند. کریدوری که تازه واردان داخل آن شده اند، هوای سرد وبویناک دارد و دهشت آور است.صدای بلند زولانۀ محبوسین به دهشت آن می افزاید.زندانیانی را که در کریدور می بینند،چهره های عجیب وغریب و وحشتناک دارند.موهای سرهمه دراز و ریش انبوه است.برخی لباس های چرکین برتن  دارند. ده باشی آنها را به اطاقی می برد که دوتن از برادران شان پیشتراز زندان اناث به آنجا انتقال یافته وچندین سال را سپری کرده اند. آنها درپای ها زولانه دارند. تعدادی اززندانیان به دیدن این نوجوان میایند، دیدارکنندگان همه در پای زولانه دارند.اطاق آنها دارای دو کلکین کوچک نزدیک سقف است. پله های کلکین ها را با چوب درازی باز وبسته میکنند. زندانیان جنایی و سیاسی همه یکجا درقلعۀ جدید در اطاق های  سی نفری، بیست نفری و پانرده نفری و ده نفری نیزیکجا زندگی داشته و محبوس استند.اطاق ها همه مرطوب اند وهوا بسیار کثیف، بد بو وآلوده با دود چلم.چرسی های معتاد نیز در بین آنها استند. دود ذغال را نیز باید درنظر آوریم. زیرا محبوسین اجازه دارند که یک منقل ویا اجاقک کوچک ذغالی داشته باشند. با این هم به قول شادروان محمدهاشم زمانی ، این قسمت اززندان ازنظر نظافت از بقیه قسمت های زندان پاکیزه بود زیرا مردمان مهذب و دانشمند درآن زندانی بودند. (۳)  آب مورد نیازآنها از یک جویچۀ کوچک تهیه میشود که از محبس عمومی وقلعّۀ جدید می گذرد. این جویچه به چندین  خانه و منزل ساکنین دهمزنگ سرزده، لباسها،ظروف ودست وپای زیادی را شسته است. زندانیان افزون بر استفاده برای چای وغذا از آن آب برای  شستن لباسها نیر استفاده مینمایند.(۴) . . .ص ۸۸ کیک وخسک وپشه ومگس . . . درسلول های زندان لشکرکشی همیشگی دارند به ویژه درهنگام شب. ازطرف روزهم فوج هایی ازمگس به اطاق ها و سر وروی  زندانیان هجوم میاورند.  دریکی از دهلیزها، تعدادی از زندانیان سیاسی حیات به سرمی برند که به " کریدور مخصوص " شهرت دارد. زندانیان کریدور مخصوص  اجازۀ تماس و صحبت با بقیه زندانیان سیاسی وجنایی را دارا نیستند.(۵) و دیگران نیز باید مواظب حال خویش باشند وبا آنها درتماس نیایند. " تقصیر" زندانیان مخصوص این است دارای سواد ودانش وتوان فکری بوده اند.                                کار درزندان دهمزنگ " باشه "، گشایش راز اقتصادی مشهوراست که سردارمحمد هاشم خان صدراعظم، پس ازدریافت عرایض زندانیان ویا هنگام مواجه شدن به درخواست واسطه داران، میگفته است که " باشه "( باشد) ویا گاهگاهی هم با استخدام کلمۀ " باز" به مفهوم شاید بازکدام وقت طرف وارسی قرار بگیرد دفع دالوقت می نمود. صورت نخستین یا " باشد "، حاکی از قاطعیت رأی وتصمیم خلل ناپذیرحکام، سلاطین وشاهان مستبدالرأی و دارندۀ بارتاریخی است. درگونه های ساختارهای استبدادی عمردیده است. اما " باشۀ " سردارمحمد هاشم خان را، علاوه برنیازهای سرکوب گرانه و نگهداری تعدادی از بیگناهان در زندان، به ویژه درزندان دهمزنگ؛ منفعت طلبی اقتصادی،سودآوری واستثمار نیزهمراهی نموده است. تا جایی که این نگارنده مدارکی را بازنگریسته ام، شادروان محمدهاشم زمان نخستین کسی است که پرده ازروی چنین رازی برداشته و عاملافتصادی زندانی نمودن افراد بیشمار ونگهداشت آنان را توضیح کرده است. مرحومی درخلال شرح روز گارتلخ وجانگداز زندانیان، ازکارکنان شاهد، سخنانی میاورد که به دریافت آن بُعد دیگر یا بُعد سودآوری برای " صدراعظم کبیر" ما را آشنا نموده است. سخنان او را میاوریم :  . . .  رئیس بخش صنعتی عبدالخالق خان ، نفر شخص صدراعظم هاشم خان بود.تمام شعبات صنعتی زندان با سرمایۀ شخصی صدراعظم" کبیر" به گردش افتاده بود ومفاد آن را نیز شخص صدراعظم میگرفت. شادروان زمانی ازپیرمرد بیگناهی به اسم سعادت خان از میدان، که۱۳ سال راعمر خویش را به اتهام میان تهی جرم سیاسی در زندان سپری نموده بود و کارتحویلداری تحویلخانۀ عمومی را به عهده داشت،مینویسد که :   وزارت خانه ها اشیا وامتعۀ مورد ضرورت خویش را با عبدالخالق خان رئیس صناعتی زندان دهمزنگ قرارداد میکنند. به گونۀ نمونه،برای وزارت حربیه لباسهای عسکری ودریشی های مورد نیاز، پتلون، کرتی،بالا پوش،دریشی های زمستانی ، تهیه میگردد. در خیاط خانۀ زندان دهمزنگ، تعدادی ازخیاط های ماهر موجود استند که خیاط باشی خطاب میشوند. تحت نظر آنها گروپ های بیست نفری وسی نفری شاگردان  کار میکنند. در این خیاط خانه گاهی صد ، صد وهشتاد و تا دوصد نفر کار میکنند.در تمامی شعبات صنعتی زندان،کارگران مطابق با همان قردادها کارنموده وبه هزاران دست دریشی وبوت تولید میکنند. وزارت خانه ها ملیون ها روپیه به حساب بانکی ریاست صنعتی زندان واریز مینمایند. تمام این پولها درجیب شخصی برادرسکۀ قارون، صدراعظم کبیرقرارمیگیرند. تمامی مواد خام مورد نیاز ریاست صنعتی زندان دهمزنگ به صورت مفت و رایگان به دست میایند.مواد خامی که مربوط ملت است، ولی حکومت آنرا به شکم خود فروبرده است. به طورمثال، سمنت فایریکه های جبل السراج وغوری،چارتراش های جنوبی،چوب های کنر، که از آنها در شعبات صنعتی زندان استفاده میشود. . . اما تا اکنون برای هیچکس آشکارنشده است که ریاست صنعتی زندان دهمزنگ چند ملیون عاید نموده وبه جیب چه کسانی  رفته است  . . . ( ۶ ) مزد کارگران در زندان دهمزنگ ما هنوزاززمانۀ صدارت سردارمحمدهاشم خان مینویسم.  زندانیان باید ازطرف روزکارکنند. مزدکارروزانه دو قرص نان خشک به اندازۀ یک پاو،است.(۷) کارآنها، سنگ تراشی، خشت مالی، رسانیدن موادتعمیراتی توسط زنبیل ،گلکاری، نجاری، آهنگری، تعمیرسازی، نانوایی،بافندگی، خیاطی . . .  است.کار زندانیان از طلوع آفتاب تا غروب آن است.از میان آنها کسانی زندانی اند که مرتکب هیچ گناهی نشده اند. اما در اثر دسایس به زندان افتاده اند. محبوسین سیاسی زندان دهمزنگ،افزون برمشغولیت های فکری روزمره، به بافتن جاکت؛ دستکش،شال پشمی، سرمیزی وغیره مشغول اند.آن محصولات ازطرف مامورین زندان دریافت شده وبه خارج محبس به فروش میرسند.غذای مورد نیاز آنها از راه فروش این محصولات تهیه میشود. این چنین است که دست زندانیان سیاسی این زمانه به کرشنیل وسیخ های بافندگی آشنا شده است.آنها هنگام عصر به اطاق های خویش برمیگردند. ناگفته نباید گذاشت که زولانه در زندان دهمزنگ یار همیشگی زندانیان است. حتا در وقت کار. دراین پیوند، حکایت انتشار نیافته یی را از زبان شادروان محمد ابراهیم صفا میاوریم، که دوست فرهیخته ام محمد یوسف صفا تهیه دیده است: " در زندان دهمزنگ ،تعداد زیادی از زندانیان جهت دریافت قوت و لایموت  در دستگاه های صنعتی زندان به کار میپرداختند. به آن وسیله از یکطرف پولی ولو ناچیز عاید شان می شد و از جانبی هم گونه یی ازمصروفیت بود جهت گذراندن وقت. دریکی از روز ها قوماندان زندان، مرحوم صفا را احضار و از وی خواسته است تا در مورد تولیدات صنایع محبس به یک تن از نمایندگان دولت یا سفارت برتانیه که جهت دیدن از آن قسمت محبس آمده بود توضیحات بدهد. این زندانی دانشمند برعلاوه تسلط به زبان های فارسی دری وپشتو، به چهار زبان انگلیسی، فرانسوی، عربی و اردو نیزتسلط کامل داشت. به منظور ترجمانی به وسیلۀ شادروان صفا، زنجبر و زولانه ها را از تن وپاهای او دور کردند . ایشان حکایت  کردند زمانی که به صحبت به زبان انگلیسی آغاز نمودم مردک انگلیس با تعجب لباسها و سرا پایم را که حقیرانه بود ورانداز کرد .شاید هم جسم ضعیف و ناتوانم  او را به تعجب انداخته بود و باورش نمیشد که مردی با چنین ظاهر حقیر زبان او را با چنین فصاحت صحبت مینماید . به هرحال کار به پایان رسید و صفای مرحوم با مردک انگریز به قوماندانی محبس برگشتند . شادروان صفا بیان داشت که حین باز گشت  وعبور از کنار جوی داخل محبس ،چشم نمایندۀانگریزبه یکتن از زندانیان افتاد که با استفاده ازآب جوی مشغول وضوکردن بود. اما سرتا پای او پیچیده  درزنجیر. مرد انگریزی با انزجار تمام رویش را به جانب دیگر گشتاند تا او را بیشتر نبیند. صفا ی مرحوم  که متوجه اینحرکت انگریز شد فورا در مقابل نمایندۀ سفارت انگلیس ایستاد و به لحن تمسخر آمیز به وی گفت : آیا از دیدن چیزی خجالت میکشید که خود آنر به بوجود آورده اید؟ . مرد انگریزی به مقامات از موضوع شکایت برد و در نتیجه صفای مرحوم دوباره درغل و  زنجیر غلتید." (۸) ادامه دارد توضیحات ورویکردها ۱-                 منظور جناب آصف آهنگ، کتاب بینوایان  نوشتۀ ویکتورهوگو نویسندۀ فرانسوی است که در افغانستان نیز خوانندگان بیشمار داشت. روایت های جناب آهنگ  را از  زندان دهمزنگ در ادامۀ این سلسله از نوشته ها میاوریم . ۲-                 خالد صدیق چرخی. خاطراتم.ص ۷۱ .جناب خالد صدیق چرخی در آستانۀ شش سالگی درسال ۱۳۱۲ خورشیدی همراه خانواده دربخش زنان وکودکان خانوادۀ چرخی در سراب علی خان وسرای موتی ،زندانی شد. در سن ۱۴ سالگی به زندان دهمزنگ انتقال یافت. جزییات موضوعات را در کتاب "از خاطراتم "میتوان مطالعه نمود ۳-                 محمدهاشم زمانی. زندانی خاطرات به زبان پشتو. ص ۱۲۷ . خانوادۀ شادروان زمانی نیز قربانی نظام خود کامه شدند.شرح حال آنها را در کتاب گویا ورسای زندانی خاطرات میابیم. در این کتاب نیز  سرگذشت بیگناهان و اوضاع زندان دهمزنگ بسیار جالب ومستند تصویر شده است. ۴-                 خالد صدیق. خاطراتم  ص ۸۸  ۵-                 خالد صدیق ص ۷۷ مراجعه شود ۶-                 محمد هاشم زمانی  ص ۵۲ ۷-                 زندانیانی که در شعبات صنعتی زندان کار میکردند اما بعد در اثر اوضاع ظالمانۀ زندان دچار مشکلات عصبی شده و به " دیوانگان" شهرت یافته بودند، ؛طبق نبشتۀ جناب زمانی، حتا برای آنها دو قرص نان خشک را هم نمی دادند.اکنو هیچکسی در فکر آنها نبود زندانی خاطرات ص۱۳۰. ۸-                 جناب محمد یوسف صفا، فرزندشادروان محمد ابراهیم صفا،که در زمینۀ تهیۀ آثار برجای ماندۀ پدر خویش کوشش همیشگی دارند، برخی از خاطره های ایشان از زندان دهمزنگ را نیز در دست تهیه دارند. آنچه در زمینۀ ترجمانی از یک انگریز آمده است از آن یادداشت است.

تعداد زندانیان زندان دهمزنگ
زولانه در زندان

‌۱-   تعداد زندانیان   شایسته است دریابیم که تعداد زندانیان ِزندانها واز جمله از زندان عمومی یا دهمزنگ کابل، درطی هرسال وحتا هرماه چند نفربود. زیرا تعداد زندانیان ازیک سال تا سال دیگرو درمدت ماه ها متفاوت بوده است.   تعداد دقیق زندانیان آنوقت را تا اکنون درروی نشریات حکومتی وغیر حکومتی  ندیده ایم. از روی پاره یی گزارشها و خاطره نگاری های دردست داشته است که با تعدادی از آۀنها آشنا میشویم . از آن منابع استنباط میشود که رقم مرگ ومیر درزندان کم نبود. به گواهی اسناد، تعدادی به امراض مختلف مصاب میشدند و میمیردند. زیرا بی غذایی ،غذای غیرصحی، هواوفضای ناسالم؛ و درمجموع فشارهای طاقت سوزدرزندان دهمزنگ زمینه سازمرگ زودرس بود.  طرف دیگررا نیزمیدانیم که توقیف مردم وبردن آنها به بهانه های گوناگون به زندان ادامه داشت. چه بسا که با وجود افزودن به تعمیرهای زندان یا ایجاد تعمیرهای جدید، به دلیل افزایش زندانیان، تعدادی را به زودی به قتل میرسانیدند. اما منبع موثقی که از تعداد زندانیان دهمزنگ درسال ‌۱3‌۱۸ ویا در روزها وهفته هایی از آن سال ، خبر میدهد ، حاکیست که تعداد زندانیان ۴۲۵۰ نفربود. (‌۱) برجای ماندن این رقم چنین روایت شده است: عصرهرروز ده باشی عمومی به اتفاق دونفرسپاهی، محبوسین را به داخل اطاق های شان سرشماری میکرد. هنگام سرشماری هیچکس ازاطاق خارج شده نمی توانست و در آخر اگر حساب سرمیخورد، وتعداد زندانیان پوره می بود؛ یک نفر از اشخاص مؤظف سرشماری به آواز بلند توسط بلند گو خیریت را اعلام می کرد. در آن قت تعداد محبوسین در این زندان ۴۲۵۰ نفر میرسید. که به این ترتیب جهر زده میشد: چار هزار و دوصد پنجاه نفر، خیرخیریت است. اما اگردرحساب اشتباه می شد دوباره حساب شروع وبعضی اوقات این عمل سه چهارمرتبه تکرارمیگردید تا این که حساب برابر میامد. بعد ازآن زندانیان می توانستند از اطاقهای شان به کریدور زندان به درآمده از مستراح زندان که نوبت می گرفتند، استفاده کنند. نیاز به تکمیل منابع موجود شادروان غبارنام های تعدادی اززندانیان را که دراختیار داشت، درجلد دوم افغنستان درمسیر نوشت.شادروان صدیق فرهنگ نیز نامهای تعدادی را آورد که در برخی  درفهرست غباردیده میشوند. نام یک عده را در کتاب سرنشینان کشستی مرگ اثرشادروان عبدالصبورغفوری مینگریم. شادروان سید مسعودپوهنیاردرکتاب ظهور مشروطیت وقربانیان استبداد درافغانستان، با دادن شرح بیشتر زندگی ومعرفی یک تعداد کمک رسانید.شادروان محمد هاشم زمانی در ورای خاطرات خویش نام ها و گزارش هایی را آورد، که منظورترتیب نام ها وتعداد را سهلتر میکند.جناب آصف آهنگ ،هنگامی که نام های زندانیانی را برمیشمرد که به اتهام کذایی کودتای نام نهاد ملک خان زندانی شدند، از زندانیان پیشین نیز نام برده است. وی همچنان به معرفی بیشتر اشخاصی پرداخته که شادروان سید اسماعیل بلخی از آنها در شعر" شب دیجور" نام برده است.  اینک درکتاب دوجلدی " برگی چند از نهفته های تاریخ افغانستان" تألیف جناب خالدصدیق چرخی نقشی رامینگریم که درراستای تحقق تعیین تعداد زندانیان به ویژه زندانیان سیاسی،هویت وسرنوشت آنها برحق گام ادامه دهنده است.  گمانی نیست که در بسا ازبقیه آثارمعطوف به مظالم دورۀ حکومت سردارهاشم خان وحکومت های بعدی نیزجسته وگریخته با چنین موضوعی مواجه میشویم.همچنان دسترسی به اطلاعات بازمانده از مامورین وکارمندان حکومتی که روی انتشار ندیده اند،سهم مهمی در تهیه فهرست نام ها، وتعداد زندانیان تواند بود. نگارنده در ترتیب مقدمانی نام ها وتعداد زندانیان ، که از آثار بالا بهره گرفته ام، در فرصت دیگری به نشر میرسانم. سزاوار یادآوری است، که انگیزۀ دریافت چنین نیازی را بیش ازهمه نیازبه تدوین تاریخ واقعی وجامع چند دهۀ پسین وضرورت عبرت گیری از آن مطالبه مینماید.  نتایج تأمل پیرامون سیاست زندان سازی، زندان افگنی، اعدام های سیاسی،هویت سرکوب شده گان وتعداد آنها از یکسو و امتیازات، خودسری های حکومتگران وفرازآوری قشری که به وسیلۀ آنها ماشین سرکوب وخدمت به حکومت درگردش بود، حکایت دارند که برخی ازاسباب وعوامل مهم  پس مانی کشور خویش را درآن میابیم . زیرا تا جایی که از نام زندانیان سیاسی  و هویت آنها برمیاید، آنها در فضای آزاد سهم بسیار ارزنده یی در شئون مختلف کشور میتوانستند ایفا نمایند. این موضوع را درنماد زولانه به وضاحت  می بینیم، که چگونه اندیشمند وچیز فهم ودارندۀ استعداد مشارکت دررشد کشور درشکنجه های شباروزی زولانه وزندان میماندند؛ اما دست وپای آزار واذیت ، چور وچپاول وبی توجهی به حقوق بشری و دریک جمله فراهم آوری کابوس پس مانی در گسترۀ وسیعی آزادی داشت.      ۲-  زولانه در زندان دهمزنگ  گردآوری ازچند اثر زولانه که درپیشینه ها به گونۀ زاولانه و زورانه نیزاستعمال شده است، وبه قول لغتنامۀ دهخدا: " آهنی باشد که بر پای گنه کاران نهند وبر پای ستوران نیزکنند." درتمام زندان های افغانستان رواج داشت. استفاده ازآن علیه زندانی به ویژه هنگام صدارت سردارمحمد هاشم خان یاحکومتی که بیشترطی این برگها طرف نظرما است،معمول بود. درست است که تاهنوز زندانیان جنایی را درهمه جا با وسایل جدی تر زیرمراقبت میگیرند. وبرای آنکه دست به فرارنیازند،در دستها وپاهایشان الچک و زولانه می بندند. دست بند هنوزهم حتا در کشورهای دارندۀ امکانات پیشرفتۀ مراقبت ونظارت موجود است. یکی از علل آن این است که زندانی درخارج از سلول، با دست های آزاد مرتکب حمله یی نشود.اما تعمیرها دروازه های الکترونیکی ووسایل مانع شوندۀ فرار ؛ استفاده اززولانه ها را بی نیاز مینماید. عمل مغایربا چنین امکانات در گوانتانامو است، که موجی از اعتراضات را برانگیخته است. زیرا با توجه به میزان آن همه امکانات، بازهم در پا هایی زندانیان سیاسی زولانه نهاده اند. درافغانستان که در همه زندانها از زولانه استفاده میشد، زمان صدارت هاشم خان،بخش قابل ملاحظۀ زندانیان سیاسی وجنایی را  به اصطلاح زولانه میکردند. در حالی که اکثریت زندانیان سیاسی  دست به اقدامی علیه حکومت نیازیده بودند و درواقع گنه کار نبودند. اما انسان های بودند که حکومت از آنها میهراسید ویا تسلیم خودکامگی نشده بودند.زندانیان سیاسی که مدتی را درکوته قفلی زندان به سرمیبردند معلوم بود که هیچ راهی برای گریزنداشتند. نمونه هایی هم از فرار زندانی سیاسی در دست نبود که بقیه زندانیان را درزولانه ببندند.پس حکومت دارندۀ خشم ونفرت و فرهنگ آزار رسانی وبی حرمتی به انسانها بود. وبا چنان ماهیتی به زندان وزولانه وزنجیر توسل می جست. درسالهایی که از زندانیان دهمزنگ صحبت داریم،بقیه زندانها نیز دارندۀ وضعیت مشابه اند. اما از آنجایی که  زندان عمومی بود، مثالهای خوبش را بیبشترازآنجا آورده ایم . منابع طرف استفادۀ ما همه حاکی از آن اند که درزندان دهمزنگ به پایهای زندانیان  زولانه می بستند. حتا " در روزهای جشن وعیدها هرمحبوسی که دراثرمریضی زیاد وتصدیق داکترشفاخانه به صورت مؤقت برای یکی دوهفته از داشتن زولانه معاف می بود، در شب عید و جشن استقلال بدون اینکه تکلیف او درنظر گرفته شود دوباره زولانه میگردید " عامل آن تصمیم سختگیرانۀ جفاآمیز تروبیرحمانه تراین بوده است که حکومت به نیروهای امنیتی بیشتر در مراسم آن روزها ضرورت داشت. بنابرآن از محافظین زندان نیز کمک خواسته میشد  اما به منظور داشتن اطمینان که مبادا زندانیان دست به شورش بزنند ویا فرارکنند، مریضان در بستر افتاده را نیر دوباره زولانه میکردند. افزون برآن برگردن و دستها وبدن تعدادی از زندانیان زنجیرها،گردنبند وقفلی بزرگ می بستند که " غل وزنجیر" (۲) یاد میشد.   آزار دهنده تر اینکه، چند تن را دریک زنجیر می بستند. برای نگاه کردن به یکی از نمونه های در زنجیر بستن پیشین،  که سالیان بعدتر نیزمروج بود، آخرین تصویرعبدالخالق وچند تن دیگر، نمودار آن نوع زنجیربندی  است.    محتمل است که برای خواننده پرسشی مطرح شود، که وقتی برای هریک ازآنان انجام نیازفردی مثلا ًرفتن به تشناب مطرح میشد، دیگران چه میکردند. به منظور دریافت دشواری آنها از نبشته یی کمک میگیریم که موضوع را یک تن از زندانیان به نام عظیم جان شرح داده است. جوانب تبسم آمیز وخنده آور درآن کم نیست. اما درهرحال در پشت آن درد آمیزیو تلخی های بستن چند تن در یک زنجیر را میتوان شناخت. عظیم جان قصه یی دارد از جعفر جان. جعفرجان که از چهره های سرشناس شوخ طبع کابل، در زندان قلعۀ ارگ زندانی بود، برای یک تن ازمامورین پول طلب زندان، راه گرفتن پول از زندانیان را نشان میدهد. واین رهنمایی در وقتی است که چهارنفر از مردم سحاک که در یک زنجیر بودند،برای مامور پول نمی دادند. یکی از روزها،جعفر جان به مامورگفت که اگر می خواهی از این چهار نفرپول بگیری مرا در زنجیر شان علاوه بساز تا آنها را مجبور بسازم که به شما پول بدهند. مامور پیشنهاد او را پذیرفت وباقهر تصنعی جعفرجان راچند قمچین زد و سرانجام او را در زنجیر چهار نفرسحاکی بسته کرد. جعفر جان در روز اول بسیار گریۀ ساختگی نمود. نزد آن چهار نفرعذر کرد که من به مرض سوزاک گرفتارم وهرساعت به مکان میروم، اسباب زحمت شما می شوم. دیگر اینکه در خواب راه میروم. شمارا بی خواب خواهم ساخت. بیچاره سحاکی ها که از شوخی جعفرجان خبر نداشتنند؛ گفتند خیر است ما تحمل می کنیم تا خدا مهربانی کند وشما از زنجیر ما خلاص شوید. جعفر جان به فعالیت خود شروع کرد وبرای "جواب چای" روان شد.جعفر خان پیش وچهار نفر سحاکی در دنبال  او مکان (تشناب )رفتند. جعفرجان داخل مکان رفت وچهارنفررفیق زنجیر دار او بیرون منتظر نشستند. جعفرجان از ساعت دونیم تا سه ونیم در مکان نشست. سحاکیها هرقدر عذرکردند وگفتند که که نماز ما قضا میشود،زود خلاص شو! جعفرجان گفت: برادرها چاره ندارم سوزاکم سوزاک! خدا شما چهارنفر را هم سوزاک بسازد، تا از دل من  بیایید. بیچاره ها مجبور بودند نماز خود درا قضایی ادا کنند. در یکی از شب ها وقتی که همه برای وضو کردن برخاسته بودند ،تا به مکان بروند، جعفر جان گفته بود من نمیروم. رفته نمیتوانم. کمرم درد میکند. وای کمرم، وای کمرم، بنای نالش را گذاشته بود. رفیقان هم زنجیر او که سخت به تکلیف واز فشارقضای حاجت به تنگ شده بودند، جعفرجان را در پشت یکی بار کرده مکان رفتند. . . جعفر جان چند دقیقه صبرکرد تا آنها خوب مصروف قضای حاجت شدند. یکمراتبه در دهلیز چیغ بر آورد که وای دلم، وای دلم ! وبنای  دویدن را گذاشت.چهار نفرسحاکی که زنجیر هایشان در زنجیر جعفر جان وصل بود ناچارازمکان  سراسیمه برآمدند. کالایشان تماماً بی نماز شد ... بیچاره سحاکی ها که " نیم کله " از قضای حاجت فارغ شده بودند،آفتابۀ آب را خواسته در شستن خود شروع کردند. بعد جعفر جان را در پشت گرفته در اطاق بردند. (باردیگر) نیمه شب یک قیل وقال دراطاق سحاکیها برپا دشد.محبوسین همه از خواب برخاستند.به اطاق سحاکیها رفتیم که  جعفرجان را " سایه " گرفته بود! زنجیر در گردن وزولانه در پای ونوک زنجیر او در زنجیر طویل سحاکیها وصل ونعره می کشید. خیز میزد وخنده های وحشیانه  مینمود. هرمرتبه که زنجیر را کش میکرد ، چهارنفر رفیق هم زنجیر او کش میشدند، صدای غریدۀ او با آواز زولانه ها وزنجیر محشری بر پا کرده بود. . . فردای همان شب ،بیچاره سحاکیها هر نفر سه صد افغانی که جمله یکهزار و دوصد افغانی شود، به مامور توقیف دادند و زنجیر خودها را اززنجیر جعفرجان جدا کردند. مامورتوقیف زنجیرجعفرجان را کشیده واز او تشکر کرد.  این مامور ظالم به این ترتیب ظالمانه اخد رشوه میکرد. . .(۳)  باری بیندیشیم که آن چهار نفر بدون جعفرجان هم چه حالی داشتند. درغل وزنجیر بستن زندانیان، از پیشینه ها مروج بوده است. این نمونه را بخوانیم : " عبدالرحمن لودین برامیر( امیر حبیب الله خان )به ضرب گلولۀ تقنگچه حمله کرد که به آماج ننشست وخود لودین شدیداً درارگ درغل وزنجیر کشیده شد. فردای آن پریشان را هم با او به زندان انداختند، که این دورۀ حبس بسیارپرآزار را مدت هفت ماه درغل وزدنجیر گذرانید ویکی از یاران محبوس او میر یاربیگ خان بدخشی در آنجا سرود:      بندیی را بس بود زولانه یی                  این همه زنجیر در زنجیر چیست ؟ پریشان (بعدها داوی) میگفت که یکی از یاران بیرون محبس چنین  نوشته است :   به شب نشینی زندانیان برم حسرت !    که نقل مجلس شان دانه های زنجیر است ."(۴) برای دنبال نمودن موضوع زولانه در زندان دهمزنگ، جریان ورود دوتن نوجوان تازه به زندان دهمزنگ را که در صفحات پیشتر دیدیم،دنبال می نماییم .آنها پس ار داخل شدن به زندان دهمزنگ یک هفته درپای خویش زولانه نداشتند. بنابرآن ، ده باشی شیرعلی گفته بود که: شما مقررات محبس را می فهمید که زولانه داشتن محبوسین امرحتمی است. من یک هفته به مسؤولیت خود مراعات نموده ام. ولی بیشتراز این نمیتوانم.زیرا اگر این خبر به گوش مدیرمحبس برسد،مرا مورد قهروغضب خود قرار داده وجزای سنگینی میدهد. جزای سنگین عبارت بوداز زدن صد الی پنجصد قمچین. . . در زندان دهمزنگ خود اشخاص مؤظف برای زولانه کردن نیز زندانی بودند. ده باشی دوتن تازه وارد را نزد زولانه بند می برد.شاید نام اتاق کارآنها " اتاق زولانه" بوده است.اما تاحال به نامی در منابع دیده شده بر نخوردیم. پس از اینکه زولانه بند که در چندین منبع آهنگر یاد شده اند،یک جوره زولانه را درپا های نوجوانان انداخته ،آنها هنگام برگشت به سوی اتاق با مشکل راه رفتن روبرو شده اند. زیرا هنوزطرزراه رفتن با زولانه رافرانگرفته بودند. درنتیجه،پای های آنها خون آلود شده بود.ولی  پس ازچندی راه رفتن با زولانه را آن فرا گرفته بودند!(۵) زولانه های زندانیان یک پایه ( یک پای در زولانه ) و دو پایه ( هر دوپای در زولانه )  بوده اند. در زندان ارگ برخی از زندانیان یک پایه زولانه بودند. ولی همین که به زندان دهمزنگ انتقال میافتند برایشان ابلاغ میشد که زولانۀ اینجا دوپایه است. پس از بزرگ شدن تعمیر  وافزایش اطاق های زندان دهمزنگ، زندانیان بیشتری به دهمزنگ انتقال داده شده اند. هنگام انتقال جناب خالد صیق وبرادرش به زندان دهمزنگ دیدیم که برای نخستین بار زولانه درپای ایشان بستند. اما در همان سال ‌۱3‌۱۸ خورشیدی از زبان کسانی که از زندان ارگ به دهمزنگ انتقال یافتند، میخوانیم که:  " جوان قد بلند سرخه که لباس عسکری بسیارمنظم وموزه های براق پوشیده بود،با چند نفر از صاحب منصبان ازعمارت دوطبقه یی که مدیریت محبس بود،پایین شد و درمقابل صف زندانیان ایستاد. این شخص شباهت زیاد به منصبداران  "اس.اس" (SS)آلمان داشت که تصاویر آنها را در مجلات و روزنامه ها مشتاهده کرده بودیم . بلا معطل اظهار داشت که . . . در اینجا زولانه طورعموم دوپایه میباشد. من به مامور هدایت دداده ام که اشخاص بی زولانۀ شما را زولانه کنند .اگر یک پایه زولانه باشند، دوپایه شوند. . .  مدیر زندان بعد از بیانیه به اطاق خود رفت وچند نفر از بیچاره ها که به هزار واسطه ووسیله وتصدیق داکتر، زولانه هایشان در زندان ارگ کشیده شده بود، دوباره زولانه شدند. مثل لالا محمد ایوب خان وماما محمد انورخان ومحمد عثمان خان و چند نفر دیگر .(۶)                          ادامه دارد  رویکردها وتوضیحات ‌۱-    خالد صدیق چرخی . کتاب ازخاطراتم. ص ۸۸. چاپ اول. چاپخانۀ مرتضوی. کلن / جرمنی  ۲۰۰7 ۲-    غل وزنجیر: «غُل و زنجیر» به معنای « تله و زنجیر » می باشد ( لغتنامۀ دهخدا) ۳-    عبدالصبور غفوری . سرنشینان کشستی مرگ با زندانیان قلعۀ ارگ .صص ۵۶-۵۸ شرح خاطرات از سال ‌۱3‌۱۰ تا چند سال بعد. انتشارات آرش. پشاور. پاکستان. ‌۱۳۸۰ ۴-    عبدالحی حبیبی. جنبش مشروطیت درافغانستان. ص ‌۱۳۰ . چاپ دوم کابل. ‌۱۳۶۳ . مطبعۀ دولتی ۵-    خالد صدیق. اثر یادشده.  ص ۸۳ ۶-    ص ۳۳۳-۳۳۴ سرنشینان کشتی مرگ.

سردار محمد هاشم خان: « من اینکار را میکنم تا بندی ها آرام باشند.»

مرحوم خلیل الله خلیلی می نویسد که : " سردارمحمد هاشم خان فیصله کرد که در دهمزنگ یعنی در غرب کابل نزدیک منار علم و جهل که امان الله خان ساخته بود، اینجا زمین ها را گرفت و مهندسان را مقررکردند ویک نقشۀ عظیم برای زندان کردند  واین زندان را سه، چهار قسمت تقسیم کردند: مجرمین حقوقی ومجرمین سیاسی و زندان زنانه  وزندان برای اطفال ! هیچکس نمی فهمید برای اطفال چراباشد؟  ویک گوشه هم زندان برای " زنهای دیوانه". اما این زندان سیاسی اش سخت مخوف ونهایت دهشت آور ونمناک بود وحتی در تموز زندانی  از مار وگژدم نمی توانست آرام باشد و در زمستان از نم وخنک وسرمای سخت. خودش علاقــه داشت واین نقشه ها رامیدید تا این زندان دهمزنگ را درست کرد، ولی هر جا این اظهار را میکرد که من اینکار را میکنم تا بندی ها آرام باشند . زندان درست شد وچه مصیبت بارشد.هر روز چهارشنبه باید شخص صدراعظم به هوسی که داشت که بندی ها را ببیند، میرفت به زندان بعد از ساعت یک تا ساعت چار وپنج عصر می نشست واین احوال بندی ها رامی دید وکارها را شخصا تقسیم میکرد. به بندی ها در یک قسمت کارهای دشوار را می داد، مثلا ً آنها باید سنگ بشکنند، واز سنگ چهلستون  خشت های بزرگ بزرگ برای عمارت بسازند. . .  هرچه از دستش میامد در حق بندی ها میکرد. این بندی ها بعضی زنجیر وزولانه بودند وبعضی ها تنها زولانه بودند. واین زنجیرها از دیدن نبودند وبعضی هم زنجیر بودند، هم زولانه بودند وهم کـُـنده بودند.  و والاحضرت همه را به چشم خود میدید. وگویا یک نوع حساب میگرفت که آیا اینها هستند ویا نیستند، آیا واقعا ً زنجیر وزولانه وکُنده هستند یا نیستند؟" (۷)     واکنش دربرابر زولانه دارها از طرف دو سردار درخلال مطالعۀ مدارکی که از زندان دهمزنگ حکایت دارند، به رفتن صدراعظم سردارمحمد هاشم خان وبرادرزاده هایش و واکنش برخی از زندانیان مواجه میشویم. در موقعی که سرداران در محوطۀ زندان می بودند، تنی چند از زندانیان سعی کرده اند، ترحم سرداران وبه ویژه نظرهاشم خان را جلب نمایند تا آزاد شوند،اما همواره با پاسخ منفی وخشن سردار روبرو شده اند. " گاهی اگر کدام بندی عرض میکرد، سخت طرف عتاب واقع میشد. حتی یکروزی  خواجه بابو که یکی از شرفای کوهدامن بود وخانوادۀ اعلیحضرت نادرشاه را دروقت حبیب الله خان کلکانی حفاظت کرده بود، وپدران اینها همراه سردارمحمد ایوب خان غازی فاتح به هندوستان فرار شده بودند. این خواجه بابو وزیر داخلۀ حبیب الله خان کلکانی بود، مرد ضعیف وپیربود،اینهم زنجیرو زولانه در زندان بود، وزبان اردو یاد داشت. چون میدانست که هر کس به زبان اردو حرف بزند، سردار هاشم خان حرفش را خوبترمیشنود. فریاد کرده است به زبان اردوکه : « او والاحضرت والاحضرت، میرا ایک عرض هی، میرا ایک عرض هی .» صدراعظم حیران مانده که این کی است که به زبان اردو حرف میزند. گفت : او را بیاورید.خواجه بابو را آوردند. پرسید: چه میگویی؟ خواجه گفته است که : « نـُه ماه وزارت کردم، این نه سال است محبوس هستم،از خدا بترسید، پیرمرد ریش سفید،زن وفرزند شما را نگاه کردم،زمین من،ملک من، خانۀ من، جایداد من، همه مصادره شده،عیال من در بدر به خانه های مردم میگردد. هاشم خان گفت :   زود زودببریدش کوته قلفی کنید. یعنی مطلب شان این بود که دروازۀ اتاقش را قفل کنید وهیچکس رفت وآمد وصحبت با وی ندارد.ازاین کارها هر روز چارشنبه میشد،کس نبود که به حضرت والا بگوید که چرا ؟ (۸)  واکنش یک زولانه دار دربرابر سردار محمد داؤود خان  نمونۀ خواهش سردار محمد داؤود خان و واکنشی را که یک تن از زندانیان مظلوم وجسور تبارز داده است، از گونۀ دیگر است. در این مورد می خوانیم که : " چند روز پیشترسردارمحمد داوود خان وسردار محمد نعیم خان که اولی قوماندان قول اردو و دومی وزیر خارجه و معاون صدارت میباشد، درمحبس آمده بودند،طره بازخان قوماندان وسیدعباس خان مدیرمحبس، همراه آنها بودند. مامصروف سنگ شکنی و دین محمد خان یک چهار تراش را درشانه گرفته نقل میداد. سردار داوودخان که در پاریس با دین محمد خان در یک مکتب درس خوانده  وهمدرس او بود، او را دید وشناخت. به سید عباس خان امر کرد که دین محمد خان را نزد اوببرد وخود سردار با دیگران در نزدیک دروازۀ بزرگ انتظار بودند. وقتی که سید عباس خان نزد دین محمد خان آمد، وگفت شمارا سردار صاحب میخواهد، دین محمد خان جواب داد: کدام سردار ! من که سردار را نمیشناسم. سیدعباس گفت چهارتراش را بگذار وبا من بیا. سردار داود خان ترا میخواهد.  دین محمدخان که چهارتراش درشانه و زولانه درپای داشت، با عصبانیت روان شد وگفت که من هیچ آشنایی با سردار محمد داود خان ندارم و رفته نمی توانم.  سردارمتوجه سوال و جواب آنها گردید و فهمید که دین محمد خان از آمدن ابا میکند،بنابر آن از دروازه خارج شد ویکنفر آمد سید عباس را از آوردن دین محمد خان مانع شد.(۹) دین محمد خان دریکی ازشب های بسیارسرد زمستان که برف میبارید، درزندان دهمزنگ در حالی که زولانه درپای داشت،وفات یافته ودرحضیرۀ زندانیان دفن گردیده است. شایان یادآوری است که افزون بر دین محمدخان، یعقوب خان یک تن از شاگردان ممتاز دیگر  نیز که از همدرسی های محمد ظاهر، محمد داؤود ومحمد نعیم محمد بود،سالیان متمادی از عمر خویش را درزندان سپری نمود. یعقوب خان سه تن فوق را برای فرا گیری درس کمک نموده بود.(۱۰)     پرستاران زولانه دار در چندین منبع ازموجودیت شفاخانه در زندان دهمزنگ نام برده شده است. وضعیت وچگونگی آن شفاخانه را با عنوان جداگانه یی دیده ایم. اینجا یادآورشویم که پرستاران شفاخانه خود زندانی و دارندۀ زولانه درپای بوده اند. شادروان غبار هنگامی که در زندان " سرای موتی" زندانی بود، به مرضی که به " تب بندیخانه " شهرت داشته، دچار گردیده وبه شفاخانۀ دهمزنگ فرستاده شده است. وقتی که اندک توان سخن گفتن و راه رفتن در اطاق شفاخانه را بازیافته ،با پرستاران به صحبت پرداخته که گزارشهای جالبی را از آن صحبت ها وچشمدید ها برجای نهاده است. در زمینۀ معرفی پرستاران مینویسد:  "  نرسهای شفاخانۀ ما عبارت ازمحبوسینی بودند که زنجیر درپا داشتند و بیچاره ها نام پرستاری را هم نشنیده بودند."(۱۱)     دفن زندانی با زولانه معلوم است که شاه امان الله خان پس از گرفتن قدرت توسط محمد نادرخان، مدتی آرام ننشست وبه تشبثات مبارزاتی علیه حکومت او مصروف بود. ازجمله نامه هایی برای دوستان وآشنایان پیشین خود مینوشت. آن نامه ها را توسط معتمدین خود به افغانستان میفرستاد. یک تن از اشخاص مورد اعتماد اومیرعبدالعزیز نام داشت که درترکیه تحصیل کرده بود. میرعبدالعزیز پذیرفته بود که نامۀ شاه پیشین را به پکتیا برای مَلِکِ یکی از قریه ها انتقال بدهد. اما ملک یا گیرندۀ نامه، پیغامی به حکومت فرستاده و میرعبدالعزیزرا تحویل شخص رئیس ضبط احوالات وقت می نماید که برای این منظور و با شتاب از کابل بدانسوی رفته بود. محبوس را به کابل میاورند. میرعبدالعزیز بعد ازدیدن قین وفانه وزنجیر وشکنجه ها،" مُــرد و با زولانه بردند ودر قول چکان دفنش کردند." (۱۲)   زولانۀ شهدا             و   طنبور مأمور زندان شاید نتوان همه مامورین زندانها را با احساس یگانه شناخت ومعرفی نمود. با آنکه حکومت های خودکامه ومتوسل به شکنجه، افراد قساوت پیشه وبیرحم ومورد اعتماد خویش را برای این منظور استخدام می نمایند، اما اندک کسانی هم بوده اند که اگرتوانایی اندیشیدن به کنه جنایات وتشخیص آنرا نداشته اند؛ ومطابق نیازحکومت آمادۀ شکنجه وآزار شده اند؛ با آنهم طی دیداربا زندانیان، گونه یی از احساس همدردی داشته اند. گریستن خیال محمد حواله دار زندان ارگ برای خواجه هدایت الله خان از آن نمونه های اندک است. خواجه هدایت الله خان ازطرفداران امان الله خان که درزندان ارگ در بند وزولانه بود،درسال ۱۹۳۳ درقتلگاه عقب زندان دهمزنگ به دارآویخته شد. گویند او را چاشتگاه روزپنجشبنه، با این ادعا که قلعه بیگی صاحب ارگ شما را خواسته است، بردند .راوی میگوید که وقتی خواجه ازدروازۀ دهلیز خارج شد، زولانه های او آوازحزین داشت. . . ساعت یک ونیم بعد از چاشت، خیال محمد حواله دار با زولانه های او برگشت." حواله دار با آنهمه قساوت قلبی که داشت به رقت آمده اشک از چشمش ریخت و زولانه ها را به زمین افگنده گفت : خواجه صاحب کشته شد. او را غرغره کردند. گاهی زندانبانها چنان با رفتارآزاردهنده واذیت بار،توهین وتحقیر واعدام زندانیان، عادی میشوند، که دیدن آزار ومرگ آنها در نظرشان کمترازمرگ چوچۀ گنجشککی خواهد بود.این گونه زندانبان ها و شکنجه گران، دریافته اند که از برکت ابزارو نهادهای شکنجه گر وحرامخوارگی به اندک اندوختۀ مادی رسیده و توجه حکومتگران را نیز به سوی خویش جلب نموده اند. واگر دنیا را خون بگیرد،مرغابی گونه در روی آن شنا میکنند زیرا که تا لنگشان آب است! مامورسراج الدین ازآن نمونه ها در زندان ارگ بود. ازجانب شاهدعینی حکایت شده است که پس ازاعدام مهدی جان، فقیرمحمدخان،غلام جیلانی خان چرخی، محمد ولیخان وشیراحمدخان؛ "مامورسراج الدین ازاعدام محکومین مرگ فراغت یافته وزولانه های آنها را دراطاق خود گذاشته ونشسته لنگوتۀ خود را کشیده وطنبورراگرفته، طنبورمیزند."  (۱۳)   اثرات عادت با زولانه چون زندانی با زولانه عادت میکرد ، پس ازشکستاندن آن، هنگام راه رفتن بدون زولانه مدتی دچار مشکلات می بود. پس ازاستعفای سردارهاشم خان ودرایام صدارت سردارشاه محمود خان،وضعیت زندانیانی تغییری دید ویک عده آزاد شدند. دراخباراصلاح وانیس نوشته شده بود که صدراعظم جدید امرکرده است که رسم زنجیر وزولانه از تمام  زندان های افغانستان برداشته شود. (۱۴) نباید پذیرفت که استفاده اززنجیرو زولانه به کلی ازتمام زندان ها وبرای همیشه از زندانهای افغانستان متروک گردید. اما دورۀ حکومت سردار محمد هاشم خان با استفاده از چنان تعذیب، زندان وزولانه کار خود را کرده بود. بدون اینکه دردورۀ شاه محمود خان وپسانتر از آن ذهنیت، توطئه، شکنجه و استفاده از زولانه برای همیش از میان رفته باشد. در زمینۀ اثرات عادت با زولانه، فشرده یی از سخنان مرحوم زمانی را میاوریم: زندانیان که ماه ها وسالها با زولانه عادت کرده ودر اطاق ویا دردهلیز زندان راه میرفتند،پس ازابلاغ رهایی از کوته قفلی وشکستن زولانه ها ، آهنگران زندانی که مؤظف به شکستن زولانه ها بودند،با دیدن فرزندان خانوادۀ ما اشک ازچشم میریختند وبا گفتن افسوس، افسوس برای ما ابرازهمدردی می نمودند. شادروان هاشم زمانی مینویسد که پس ازشکستن زولانه از پاهایش ،بقیه زندانیانی که پیشترتأثیر زولانه را در راه رفتن دیده بودند، او را خاطرجمعی داده اند. درمیان آنها یک تن زندانی ترکمن که اسمش الاقل بود، به وی گفته بود، که: من دوازه سال با زولانه در پای راه رفتم.سه سال پیش پس از شکستاندن زولانه ها، همین که از سندان آهنگر فاصله گرفتم، به روی زمین افتادم. برخاستم وقدم دیگر برداشتم، بازهم به روی زمین افتادم. آهنگر برایم گفت که شما با زولانه ها عادت کرده اید، زولانه موازنۀ قدم ها را برهم میزند.آهسته آهسته عادت میکنید که بدون زولانه راه بروید.(۱۵) رویکردها وتوضیحات ۷-        خلیل الله خلیلی .یادداشت های من . امریکا. ۲۰۱۰ص ۱۷۲- ۱۷۳ ۸-                 صص ۱۷۲- ۱۷۳  کتاب بالا. ۹-                 عبدالصبور غفوری. سرنشینان کشتی مرگ یا زندانیان قلعۀ ارگ ص ۳۳۸ ۱۰-            محمد هاشم زمانی . زندانی خاطرات. ص ۳۹ .سرگذشت یعقوب خان . ۱۱-             میرغلام محمد غبار.افغانستان درمسیرتاریخ .ص ۱۴۳ جلد ۲ .طبع ۱۹۹۹ع. ویرجینیا.   امریکا ۱۲-           خلیلی . یادداشت ها ص ۲۲۹ ۱۳-           ع.ص. غفوری.سرنشینان .ص ۲۳۶ ۱۴-   خلیلی.یادداشت ها ص۲۳۸ ۱۵-   زمانی.زندانی خاطرات. صص ۸۴-۹۰

زولانه، ابزار ترسانیدن مردمِ خارج زندان روز پنجشنبه، هفــدهم ماه ثور سال ۱۳۱۰خورشیدی ، برای سه تن از جوانان، که در توقیفخانۀ کابل زندانی بودند، اطلاع داده شد که به اعدامگاه برده میشوند. آنها عبارت بودند از : عبدالغنی خان، معلم دارالمعلمین ( ۲۰ ساله)، عبدالصبورغفوری( ۲۰ساله ) وعبدالاحد ، متعلم (۱۷ ساله ). آن سه تن درحالیکه درپای زولانه داشتند، الچک شده ودر شانه هایشان نیز شانه بند بسته اند. بعد همراه با چند تن ازعساکر از توقیفخانۀ کابل، نخست به سوی ارگ رفته وپس ازآن به سوی بالاحصار برده اند. بالاحصار محل اعدام تعیین شده بود. صحنه های دیدار مردم رهگذر وسیربین از ایشان و دیدار و وضعیت روانی آنها بسیار جالب است. اما در اینجا فقط  نکاتی را در پیوند با زولانه وهدف حکومت میاوریم : " ما به راه افتاده ،میرویم ومیرویم. آواز زولانه ها در گوش مردم رهگذر با یک نوع خوف و دهشت تأثیر داشت. " . . .   دروازۀ کوچک ارگ که به جانب دلکشا گشوده شده است،سه نفر محبوس به هیولای رقت بار در حالیکه مانند ما زنجیر والچک وشانه بند بودند، با یک تعداد محافظین مسلح از سپاهیان قطعۀ ارگ نمودار شدند. آواز زولانه هایشان نزدیک ونزدیکتر شد. . . از این سه نفر، یکی از آنها که جوان بود جسورانه گفت : برادران چرت تان خراب نشه، چیزی که نصیب ما باشد، می بینیم. توکل به خدا . در این اثنا یکی از سپاهیان با قنداق تفنگ او را زد وبه خاموشی امرداد. بعد از نیم ساعت، دوست محمد خان کرنیل حضور، امر اعدام ما را به قوماندان طره باز خان اعلان کرد وما به جانب سرنوشت خود ها روان شدیم. . . ما شش نفر به همان طرف( بالاحصار) روان شدیم. میرفتیم ومردم زیاد با ما بودند. زولانه های ما شرنگس میکرد. نفس های ما به شمار بود. من گاه به عقب نگاه میکردم وعبدالاحد جان هفده ساله را که تازه جوان وزیبا وخوشگل بود تماشا میکردم. رنگ گلابی او پژمرده و چشمان فتانش افسرده گردیده بود. راه میرفت ولب های خود را با دندان میگزید. عبدالغنی خان هوش نداشت وزولانه پای او را جریحه دار ساخته وخون آن در بوت جمع شده وپاچه های سفید شلوارش را رنگین کرده بود. من درهمین لحظه ایستادم وهمه سپاهیان وهمراهان تماشا بین ما، توقف کردند. یک نفرمنصبدار پیش آمد وسبب توقف را جویا شد. گفتم پای این رفیق سخت مجروح شده  ودستمال مرا از جیبم بگیرید وپای او را ببندید تا خوب راه رفته بتواند. صاحب منصب حرفم را شنید ودستمال  را از جیب بالاپوش من کشید وپای مجروح عبدالغنی خان را بست وباز به راه رفتن ادامه دادیم. . . میرفتیم ومیرفتیم، مردم تماشا بین درهر فاصله افزون میشدند... "(۱) تحمیل راه رفتن بر زندانیان زولانه درپای وآن وهم چنان فاصله یی در داخل شهر،افزون بر نیازها ولزوم دیدهای حکومت که برای به عذاب کشیدن بیشتر پیشه نموده بود، هدف ایجاد وگسترش ارعاب وترس برای بقیه مردم را دنبال می نمود. هنگامی که صدها تن صحنه هایی از تحمل عذاب وشکنجۀ آنها را می نگریستند، در واقع یکی از آرزوهای سران حکومت برآورده میشد ، تا مردم سیربین در دل خویش، خوف وترس را بپرورانندو مطیع باشند. روشی که دقیقاً پس ازمحمد نادرشاه، دنباله یافت. وقتی مادر، فرزند خویش را در زنجیر وزولانه دید سوکمندانه مدارک بسیاری در زمینۀ مظالم حکومت و ابعاد تأثیر آن برخانواده های زندانیان، از دست رفته اند. این منابع، اطلاعات اعضای خانوادۀ اعدامیان ویا زندانیان است. تعدادی دیده گیها وشنیده گیهای خویش را به خاک بردند. برخی که گاهگاهی کم ویا بیش سخن گفتند، آن سخنان در محدودۀ های کوچکی بماند ومکتوب نشد. ویک بخش اندکی که مکتوب شد ویا به سینه های نسلهای بعدی انتقال یافت، سزاوار گرد آوری است. معلوماتی که برگهای تاریخ مردم را ترتیب و به نسل کنونی وبعدی ابعاد آزار دهی مردم خبرمیرساند. گوشه ها یی از آن وضعیت ناگواراقتصادی و روانی خانواده را متعاقب سرکوب های اذیتبار، باید بازگو نماید. وضعیتی که اگرکابوس  رعب وترس را بر خانواده میگسترانید، در دل اعضای خانوادۀ سرکوب شده، تخم نفرت را نیز میریخت. نفرتی که در بعد زمان به نفرت سیاسی واجتماعی انجامید. برای دسترسی به جمع آوری چنان منابع به کار وکوشش بسیارنیاز داریم. نمونه یی  که در این تازه گیها چهره نموده است، زحمات شباروزی جناب خالدصدیق چرخی  وتهیۀ کتاب " برگی چند ازنهفته های تاریخ درافغانستان "میباشد. بخش هایی از کتاب که در پیوند با سرگذشت قربانیان استبداد تهیه شده، در راستای آشنایی با آن نیاز ها اند.  در اینجا یکی از نمونه های دیدار مادری را میاوریم که فرزند بیگناه، اما بسته به  زنجیر وزولانه را در زندان می بیند : در ادامۀ شرح حال شادروان حیدر علی خان ترجمان میخوانیم که : "  . . .  بعد از مدتی مدیدی که برای متعلقین زندانیان اجازه داده شد تا از عزیزان خود درزندان در روزهای معینی دیدن نمایند؛ در یکی از این روزها مادرم سراغ مرا گرفته وبه دیدن من به زندان دهمزنگ آمد. زمانی که او مرا با دست وپای بسته در زنجیر بسته در عقب پنجره خای زندان دید،حالش بهئ هم وخودر وبی اختیار به گریه افتاد که من هم از دیدن ایشان نتوانستنم جلو تأثرات وجاری شدن اشک را از چشمان خود بگیرم.  . .  همین که از من جدا گردید وبه منزل رسید، با تأثر وتأسف باید بگویم  که حالش  باردیگربر هم خورد که در اثر آن به بیهوشی رفته و دیگر برمگشت وبا یک عالم یأس ونومیدی، چشم ازجهان پوشید."(۲ ) منع گرفتن موی وناخن در میان آنانی که عمری را در زندان سپری کردند؛ شاید کم نباشند کسانی که به ارادۀ خویش ریش گذاشته واز زحمت تراشیدن ویا مصرف تیغ، کاسته اند. چه بسا کسانی که پول خرید تیغ ریش تراشی،کریم ویا صابون را نداشته اند. کسانی هم متأثر از باورهای اعتقادی ریش گذاشته اما با آن هم برای گرفتن آن چه سنت ها نامیده شده است، ویا قطع موی  زیر بغل که وجودش اذیتبار است، بی توجه  نبوده اند. همچنان در اصلاح ویا اندازۀ ریش وبروت.  اما اینجا از چنان تصامیمی سخن داریم که حکومت برای تعدادی از زندانیان ابلاغ می نمود، که اجازه ندارند موی وناخن را کوتاه کنند.  افزون بر آن هر انسان طی یک هفته ویا کم وبیش نیاز دارد که ناخن های پنجه های دستها وپایهای خویش را کوتاه کند. اما حکومت برای تعدادی از زندانیان این کار مورد نیاز انسانها را هم سلب نموده بود.  آن وقتها  که امکان بردن کمره های فلمبرداری میسرنبود تا به استناد آنها به آن چهره های نظر افگنیم؛  منابع ما همان چند گزارش وخاطره هایی اند که به گونۀ فشرده از آن روش اذیتبار حکایت دارند. مانع شدن زندانیان از گرفتن ناخن وریش، که یکی از وجوه سرکوبی چند بعدی زندانیان از طرف حکومت بود، درهمه زندانها اجرا میشد. نخستین تصویر  این موضوع را از شادراوان غبار میاوریم . با آنکه گزارش او از زندان سرای موتی است، اما پسانتر  می بینیم که در بقیه  زندانها، همان رفتار عملی شده است. غبار مینویسد: " چون قطع کردن موی وناخن در این زندان ممنوع بود، پس قیافت محبوسین بزودی تغییر فاحش کرد. تا جاییکه در عید زمضان کودکان خورد سال محبوسین را که برای یک ساعت د یدن پدرانشان اجازه ورود  در محبس دادند، همینکه اطفال پدران خویش را با موی های ژولیده تا شانه و ریشهای انبوه تا سینه، بروت های غلوو وناخنهای دراز مثل حیوانات درنده دیدند، نشناختند، وفغان وگریه سردادند.واز ترس بنای فرار گذاشتند.  بعد از چند روز مامور زندان آمد واعلام کرد که بعد ازین هر محبوسی که بخواهد میتواند، دست خود را از چاک دروازه کشیده بدست سپاهی محافظ دهد تا ناخنهای او را با چاقوی خود بگیرد. " (۳) زمانی که شادروان غبار از آن یاد میکند، دورۀ پادشاهی محمد نادرشاه وصدارت محمد هاشم خان است . در پایان نمونه یی را از زمان صدارت شاه محمود خان ومحمد داؤود خان بخوانیم : " در پنج سال وچند ماه زندان(بعد ازحمل۱۳۲۹) ما حق نداشتیم ناخن های دست وپای خود را بگیریم.موی سر و روی ما آنقدر زیاد شده بود که در گرما از شدت عرق می پوسید ومیریخت.  وجان ما چنان چرک وکثیف بود مخصوصا در گرما که آنرا میخاریدیم.با ناخن ها دراز خراش، خراش میشد. حق شستن را نداشیم تنها دست وروی  خودرا بخاطر وضو می شستیم وبس. . . بعد از پنج سال که اکثر زندانیان مریض  ویا قوت کرده بودند دولت مهربان! شد . یکروز خورد ضابطی آمد وبه دستش یک قیچی ویک ماشین سرتراشی بود. با یک دست موی های سرما را گرفته ویا دست دیگرقیچی نمود. همچنان ریش مرا. ولی از سنت های زیربغل و دیگرجاها پروائی نداشتند." (۴) جزای کوتاه کردن ناخن ها یک شب سرد زمستان تمام محبوسین گذشته رابه محبس دهمزنگ انتقال دادند وبه تعقیب آن در نیمه های شب ما را هم از مخصوص دوم به مخصوص اول بردند،. تمام عسکر ها را تعویض کردند. خورد ضابط ها هم تغییرکرد.هر کریدور زندان برعلاوۀ قوای امنیتی ،چندین نفر جاسوس موظف گردید. دیگر تا دوسال نفهمیدیم که ما درکجا هستیم و رفقا در کجا . علت این تغییرات دو چیز بود:  یکی درز خبرها از زندان به بیرون؛ و دیگر اینکه هنگام تحقیق از میرعلی اصغرشعاع، ملاحظه کرده بودند، که  ناخن هایش گرفته شده است. از او پرسیده بودند که ناخن هایت را با کدام وسیله گرفته ای؟ بیچاره شعاع گفته بود که کدام عسکربرایش ناخنگیری راداده بود. از آن موضوع اطلاع یافتند که عسکرها به بندی ها کمک میکنند، پس این قیودات جدید را وضع کردند.(۵) دوست گرامی ام، محترم آصف آهنگ،برخی اوقات درخلال شرح گزارش های ایام زندان، به پاره یی از اعمال حکومتیها می خندد. مثلاً وقتی از موضوع  بالا، یاد میکند، میگوید که با تمام زجر وشکنجه یی که زندانبانها در حق زندانیان اعمال میکردند، از طرف شام در خوراک آنها فرینی را نیز افزوده بودند. اما برای خوردن آن قاشق نمیدادند . یگانه راه خوردن فرینی این بود که فرینی را با دهن کاسه میخوردیم. از آنجایی که ریش وبروت ما بسیارانبوه بود، وفرینی هم چسپندگی بسیار داشت؛بعضی اوقات عجب چهره یی به ما می بخشید. موضوع ریش وناخن را شادروان مامور عبدالقیوم خان که به اتهام دروغین کودتای نام نهاد ملک خان دستگیر وکم مانند ترین شکنجه ها را متحمل گردید، طی خاطرات خویش که پسانتر در زندان دهمزنگ تکمیل شده است،  چنین مینویسد. " ... وجودم بسيار ضعيف شده،موی سر و ريشم بسيار زياد كلان شده است، ناخن های دست و پايم مانند انسان های وحشی گشته، پيراهن و تنبان زير چوب پارچه پارچه شده، نميدانم عاقبت اين بدبختی به كجا ميرسد وچه ميشود... " (۶)    ادامه دارد توضیحات و رویکردها ۱-     ع.ص. غفوری. سرنشینان کشتی ارگ یا زندانیان قلعۀ ارگ ص۳۸-۳۹ ۲-     خالد صدیق چرخی .برگی چند از نهفته های تاریخ در افغانستان. ج ۱ .صص۳۵۲-۳۵۳ . امریکا. ۲۰۱۲ ع. /۱۳۹۰ خورشیدی ۳-     م.غ. غبار افغانستان درمسیرتاریخ ج . ۲ ص ۱۴۵ ۴-     م.آ. آهنگ . خاطرات زندان. متن قلمی نزد نویسنده ۵-     یادداشتهای قلمی جناب آهنگ نزد نویسنده. ۶-     بخش هفدهم . کابل ناتهـ

                                              شفاخانۀ زندان دهمزنگ

در زمان حکومت سردارمحمدهاشم خان، هنگام طرح واعمار زندان دهمزنگ، "شفاخانه " یی نیز در آن محوطه تعمیرگردید. در شفاخانۀ زندان بعضی از مریضان زندان دهمزنگ وازبقیه زندانها رابستری می نمودند. شفاخانه درحدود ۵ اطاق دارا بود که هراطاق ۶ بستر داشت. داکتر وادویه و وظایف شبانه برای داکتران، آنگونه که برای یک شفاخانۀ عادی درنظرگرفته می شود، درآن جا میسرنبود. درآغاز" یک داکتر ودو معاون داکتر کار می کردند . . .  هفتۀ یک بار یک نفر متخصص جراحی از طرف وزارت صحیه می آمد ومریضانی را که به عمل جراحی ضرورت می داشتند،عمل می کرد" . اما،پس از چندی، چند داکتر هر کدام هفتۀ یک روز به دیدن مریضان می آمدند که عبارت بودند از : داکتر سید سلطان، داکتر فاروق و داکترعبدالرحیم. این سه تن همه در آلمان تحصیل نموده بودند. داکتر فاروق وداکترعبدالرحیم به مقام وزارت نیز رسیدند. اما داکتر سید سلطان در اثر تماس با بیماران و گرفتن مکروبِ همای لکه دار وفات یافت. همای لکه دار بیشترین قربانی را از زندانیان میگرفت. زیرا از شپش ناشی میشد ، در حالیکه سراسر زندان را شپش فرا گرفته بود، همای لکه دار مرض موجود وهمیشگی در زندان بود. مریضان بیشتر از زندانیان سیاسی بودند. آن تعداد از شخصیت ها را که پیشتر حکومت لازم دیده بود که اعدام شوند، اعدام نموده بود. برای زندانیان سیاسی که روز به روزتوان وانرژی را ازدست داده بودند، وقتی تکلیف صحی آنها بسیار می شد،پس ازطی مراحل  وتائید مدیریت زندان و در صورت لزومدید داکتر، بستری می شدند. مسلم است که پای مریضان بیشماری در آن " شفاخانه " نرسیده است.   مریضانی که از بقیه زندانها به شفاخانۀ دهمزنگ  انتقال میافتند، حال زار ودارای تکلیف پیشرفته می  بودند. چه بسا دواهایی که تا رسیدن آنها به شفاخانۀ دهمزنگ داده میشد، به تکلیف ودرد آنها می افزود. با آنهم " دهمزنگ یگانه زندانی بود که به داخل خود یک بیمارستان داشت.  ولو که با وسایل لازمه مجهز نبود. وقتی ایشان را به  بیمارستان زندان دهمزنگ می آوردند، که برای آن محبوسِ مریض، هیچ چیز باقی نمانده بود وتنها یک نیمه جان او را به منظور مردن به بیمارستان تحویل می دادند." به گونۀ نمونه: " یحیی جان ( بیست ساله ) ، پسر کاکا نائب سالار جانباز خان مدتی در زندان ارگ از درد معده رنج می برد وآقای   میرعبدالغنی خان داکتر او را تداوی ومعالجه می کرد. ولی  داکتر میرعبدالغنی خان از چند قلم محدود ادویۀ ترکیبی کار می گرفت. محبوسین زندان ارگ را هم به همین شکل معالجه  می کرد. بدون اینکه مریضی یحیی جان معصوم تشخیص شده باشد،ماه های تمام محض دوای درد می گرفت ورنج می برد. . . میر عبدالغنی خان برایش اجازه گرفته بود تا به شفاخانۀ محبس دهمزنگ جهت مداوای بیشتر فرستاده شود. کتور همایون خان جراح توصیه به عمل جراحی نمود. . . پس از انجام کار که سه، چهارساعت را در برگرفته بود، همایون خان گفت  که مریض تکلیف توبرکلوز کرونیک امعأ داشت ومن حصۀ زیاد روده ها را تا جایی که به نظرم غیر سالم می خورد، قطع کردم. . . مرض خیلی پیشرفته ومزمن شده است. معلوم می شود که مدت زیادی از شروع آن سپری شده ، به نظرم شانس بهبودی کمتر است. یحیی جان در عالم یأس ونا امیدی بعد از سه روز دیگر جان شیرین را به جان آفرین سپارید . . ."(۱)   باید افزود که پدریحیی جان، نایب سالار جانباز خان نیز هنگامی از زندان ارگ به شفاخانۀ دهمزنگ انتقال یافت که سکتۀ مغزی دیده بود و بسیاری از ارگان های اصلی ومهم وجود او توان فعالیت نداشتند. بنابر آن او نیز در شفاخانۀ دهمزنگ وفات یافت. اما برخی از امراض به ویژه محتاج عمل جراحیِ ساده تداوی پذیر بوده اند. مثلا ً شیخ تقی بهلول ایرانی که تکلیف اپندکس داشت، در همان شفاخانه بستری و صحت یاب گردید. (۲)   شادروان میرغلام محمدغبار که خود در آنجا بستری بود و با نخوردن ادویه زنده برآمد، مینویسد : "  . . . محمد ابراهیم خان قاری زاده، در محبس سرای موتی به " تب بندیخانه" مبتلا شده وبه محبس  دهمزنگ جان داد.  . . . من نیز بهمین مرض مبتلا و با اودر یک اتاق شفاخانه بودم. داکتر معالج یکنفر هندی ( شاید کمپودر ویا بیطار) بود که من بواسطۀ اغمای پانزده روزه از خوردن دوای او معذور شمرده شده وزنده بماندم. بیمار دیگر هم اتاق ما محی الدینخان انیس نویسندۀ مشهور کابل بود که در محبس کوتوالی به سل شش گرفتار و در ده مزنگ منتقل گردید. بعدها او نیز در محبس چشم از زندگی پوشید." (۳)   همچنان شادروان غبار سالها بعدتر هنگام مراجعه به خاطره های آن سالیان،  چشم دیدها و شنیده گیهای بیشتر خویش را ارایه می کند. طی  یادآوری همان خاطره  است که خواننده متوجه می شود که مریضان مبتلا به مرض سل در اتاق تف دانی نداشته ودر دهلیز چوبین از روی ناگزیری تف می کردند. ویا ملهم نام ازهرات که مانند چوب خشکیده بود،آرزو داشت چند روزی در شفاخانه بماند. اما  نه با این امید که درشفاخانه صحت می یابد؛ بلکه آنرا بهتر از اتاق زندان می دید. زیرا در اطاق زندان ۵۰ نفر از ترس آزار کیک وخسک وشپش وحشرات دیگر " هر یک خود را در خریطه انداخته سر آنرا بسته  . . ." می کنند.(۴)  اما همان بیمار وعلیل ( ملهم هراتی ) درشفاخانه نیز لگد خورد ، دشنام شنید تا به زودی چشم از جهان فروبست. نمونه یی از قتل سیاسی                                در شفاخانۀ دهمزنگ سرنوشت سید حسن خان حسن (شیون)  (متولدچهارباغ لغمان ۱۲۷۵- قتل در شفاخانۀ دهمزنگ ۱۳۱۹)  شفاخانۀ زندان دهمزنگ ناظرصحنه ها و رویدادهای تأثر بار دیگری نیز است. برخی ازکارکنان آن بسیار آرزو داشتند که چشم دیدهایشان به خارج زندان وبه تاریخ سپرده شود.شادروان محمد هاشم زمانی، یکی از زندانیان  وگزارش دهنده گان شفاخانۀ زندان دهمزنگ،برخی از آن رویدادها را به برگهای تاریخ  سپرده است، که شاهدان عینی وشاغلان در شفاخانه آرزوی آنرا داشته اند. شادروان زمانی  درواپسین ایام  توقیف خویش در زندان دهمزنگ، روز اول عید به سوی آشنایان می رود، تا به آنها عید مبارکی بگوید. و این امکان در زمانی میسر شده بود که سردارهاشم خان در قدرت نبود.ازجملۀ پرستاران شفاخانۀ زندان، یک تن به جناب زمانی می گوید که فردا نزد شما به قلعۀ جدید می آیم تا امانت شخصی را به شما بگویم.  فردای آنروز، پرستار نزد زمانی رفته وداستانی را شرح داده است، از سرگذشت یک تن از چهره های سرشناس وقت به اسم جنرال سید حسن (حسن)، که  شیون نیز تخلص داشت. پرستار میگوید:  "  نام من سلیم و تاجیک هستم. داکتر طب ارتش بودم .در وقت جنگ عمومی دوم از شوروی گریخته وارد مزارشریف شدم. ما ۲۰ تن بودیم .  . . یکی از روزها بیماری بستری شد که عبدالرحیم سرطبیب شفاخانۀ زندان در خلال یکروز چندین بار از او مراقبت می نمود. برای من جداً امر وتأکید کرد که « این بیمار " خائن بسیار بزرگ "  است. نباید کسی با او صحبت نماید. » برای من شک وگمانی پدید آمد که این شخص هر کسی که  است، شخصیت مهمی است . روزی آن بیمار برای من گفت که : تو پرستار نیستی ، تو یک داکتر نظامی هستی . هنگامی که سخن او را شنیدم در تفکرفرو رفتم که وی چگونه انسان شناسی است.  . . .در کمال آرامش پرسید که من چه فکر می کنم او کیست ؟ من در پاسخ او گفتم: هر کسی که هستید، شخصیت  عالم وبا تجربه یی هستید.گفت: اکنون آدم مهمی نیستم. یک زندانی هستم. بعد افزود که من از تو یک تعهد امانتدارانه می خواهم. هرکسی را که امین و وطنپرست تشخیص دادی، این امانت را برایش بگو.در حالی که سیل اشک های فروغلطیده از چشمانش ، ترجمان غمها و  درد های او بود، ابراز داشت که: من یک کارمند ارتشی بودم. نام من سید حسن (حسن) است. در اینجا فرستاده شده ام تا مرا بکشند  . . .  بعد از ظهر یکی از روز ها  عبدالرحیم خان شتاب آلود و وارخطا وارد شفاخانه شد،  در دفتر سرطبابت نشست وبه من گفت : یک تن از بیماران شفاخانه  نمی خواهد پیچکاری شود.تمامی پرستاران شفاخانه را گرد بیاور تا او را محکم بگیرند . من خودم ادویه را در او زرق می کنم. سرطبیب پیش و ما در پشت او داخل اتاق سید حسن حسن شدیم. سرطبیب از بکس خویش دوایی را بیرون آورد، به او گفت: شما بیمار هستید وباید پیچکاری شوید ، من شما را پیچکاری میکنم. پرستاران شما را محکم می گیرند. سیدحسن برایش گفت : من تندرست هستم. به پیچکاری ضرورت ندارم، شما مرا به وسیلۀ زرق دوا می کشید. سرطبیب به پرستاران گفت که وی را  محکم بگیرید، من باید او را پیچکاری کنم وبرگردم که کار دارم. سید حسن به اجبار و زور پیچکاری شد. در پایان  کار،سرطبیب با خشم به من گفت،که متوجه باشی کسی او را نبیند. شادروان  سید  حسن شیون   ساعتی گذشت ، فریاد های سید حسن بلند شد. فریاد برمی آورد که ظالمان! مرا می کشید اما چرا این اندازه عذاب وسختی را برمن تحمیل می کنید.هنگامی که من داخل  اتاق او شدم. به من گفت : دیدید که با پیچکاری مرا می کشند. امانت مرا خیانت نکنید. من برایش گفتم، که امانت شما را خیانت نمی نمایم . . . شام بود که جان سپرد. چند تن آمدند ، جسد بی جان او را از شفاخانۀ زندان بردند." عصارۀ کاوشهای شادروان زمانی پیرامون انگیزه های آن قتل سیاسی در شفاخانۀ دهمزنگ،  این است که : چند روز پیش از آن که سید حسن زندانی شود،  میان او وسردار اسدالله سراج، خواهر زادۀ محمد نادرشاه، پیرامون یکی از قرارداد های وزارت دفاع مشاجره یی صورت گرفته .سرداراسدالله خان به تحکم وامر وفشار روی آورده بود. اما سید حسن خان، با آن شیوه مخالفت نموده وبا صراحت گفته بود، که تسلیم جبر وتهدید نمی شوم.  به احتمال بسیار که سردار گزارش موضوع را به دربار داده وآنها نیز او را ازمیان برداشتند.(۵) به منظور آشنایی بیشتر با شادروان سید حسن خان شیون به پیوست این قسمت مراجعه شود. با توجه به وضعیت کلی حاکم بر زندان ها، انگیزۀ حکومت از داشتن شفاخانه در زندان دهمزنگ، به وضاحت از مضحک بودن و جنبه های نمادین آن سخن دارد . زیرا فضای غیرصحی همه زندانها واز جمله زندان مرکزی دهمزنگ ، غذای غیر صحی،شیوع امراض، به ویژه وجود همای لکه دار، اسهال و پیچ خونین، امراض ساری مانند سل؛ در کمال وضاحت،حکایتگر مریضان بیشماربود. به دیگر سخن ،وضعیت عمومی زندان بود که مرض ومریضی بار می آورد. از اینرو  به تناسب آن اوضاع مرض ومریض آور و کمیت بیشمار مریضان، "شفاخانۀ زندان دهمزنگ" منظور شفابخشی به زندانیان واحترام به نیازهای انسان بیمار را نداشت؛ بلکه جنبۀ تظاهری وفریبندگی داشت.  ادامه دارد پیوست از نبشتۀ  شادروان عبدالحی حبیبی در بارۀ سید حسن ،حسن  برمی آید که وی شیون تخلص می نمود و پس از فروپاشی نظام امانی، در زمان امارت امیر حبیب الله کلکانی، با محمد گل خان مهمند وسید غلام حیدر پاچا، جمعیتی را بنا نهاده بودند به نام جمهوریت؛ وجریده یی منتشر می کردند که " دکورغم"( غم خانه) نام داشت. بعد از سقوط حبیب الله کلکانی،سید غلام حیدر پاچا تبلیغات خویش را به نفع امان الله خان سمت وسو داد. (۶)  بنابر آن زندانی شده ودر زندان فوت نمود. سرنوشت محمد گل خان مهمند که آشکار است. زیرا یکی ازیاران نزدیک حاکمیت محمد نادرشاه وبرادران او شد. اما سید حسن خان،  در رتبۀ جنرالی با نظام نادرشاهی همکاربماند. عامل سرکوب وبه احتمال سخنان دیده شده، قتل سیاسی او، پرسش بر می انگیزد. مثلا ً آیا می توان پذیرفت که مشاجره با سردار جوان اسدالله سراج اسباب موجبۀ قتل او را فراهم نموده است؟ در پاسخ تایید آمیز، نمونه های دیگری را سالها پسانترنیز داریم که چنین احتمالی را نفی نمی کند . یکی از آنها مشاجرۀ لفظی عبدالملک خان عبدالرحیم زی با سردارمحمد نعیم خان در جلسۀ هیأت وزرا است، که سردار محمد داؤود خان او را قربانی رضایت برادرنمود وحتا به اتهام دروغین کودتا تهمت بست و در زندان نگهداشت. اما حبیبی هنگام اقامت در اوایل دهۀ سی خورشیدی در پاکستان، درجریدۀ "افغانستان آزاد"،  تصویربیشتری از سید حسن خان در دست می گذارد که اوعلاوه  بر اینکه شاعر، و ادیب بود، دارندۀ عقاید خاص برای مملکت نیز بود .  حبیبی از زبان سید حسن شیون می گوید که : " درافغانستان باید یک رژیم نظامی نظیر رژیم مصطفی کمال به وجود آید، تا مردم را با استعمال قوه به طرف خود مدنیت جدید سوق دهد.  ولی این دیکتاتوری باید برای اغراض شخصی ومنافع مادی وخاندانی نباشد.وهم برخلاف طبقۀ منور استعمال نگردد. . . "( ۷) جالب است درحالیکه همه اوصاف فکری وعقیده یی اوبربنیاد تصویر شادروان حبیبی در نقطۀ مقابل روش حکومتداری خاندان سلطنتی بود، اما،  با آن هم تا سال ۱۳۱۹ خورشیدی به عنوان یک ارتشی مهم تا سرحد جنرال مرکزی وزارت حربیه عهده دار وظیفه بود. به قول شادروان سید شمس الدین مجروح، سید حسن  خان به معینی وزارت حربیه نیز رسید. مجروح ازجمهوریت خواهی او سخنی نگفته است. بربنیاد آنچه مجروح گفته است، چنین استنباط میشود، که سید حسن ( شیون) یار نزدیک محمد گل خان مومند وازهمکاران ودوستان سردارمحمد هاشم خان ،انسانی حاضر جواب وصریح الهجه بود ، شعر میسرود وآنرا برای دیگران می خواند. با وجود آن دوستی  ورفاقت ها،خوانش شعر او برای دیگران، به مزاق سردارمحمد هاشم خان سازگار نبود.(۸)  بر بنیاد این برداشت ها وبا توجه به آرزومندی سردارمحمد هاشم خان از زیردستان، که چون وچرایی درکارشان ظاهر نشود وهمواره مطیع وفرمانبردار باشند، و افزون بر آن با شعر وفرهنگ ومقوله های از این دست ناسازگاری داشت؛ سیدحسن خان به رغم خدمات به آنها، محبوس وکشته شد. رویکردها وتوضیحات ۱-    خالد صدیق. خاطراتم ص  ۱۵۳ – ۱۵۲ ۲-    شیخ تقی بهلول ایرانی از رهبران شورش ضد برداشتن حجاب زناندر مشهد بود. پس از سرکوب آن شورش که عده یی کشته شدند، به افغانستان فرار نمود و وارد هرات گردید. از آن جا به کابل فرستاده شد.مدتی در توقیف خانۀ ولایت کابل و بعد در زندان دهمزنگ زندانی بود. بنابر  قول جناب خالد صدیق،شیخ هنگامی که در شفاخانۀ دهمزنگ بستری بود، اشعاری را با نام " ماستنامه" سرود . ماستنامه ۸۰۰ بیت داشت. مطلع آن این است: بیا کــوچی  مرا قربان خود کن مـــرا قربان  آب ونان خود کن ۳-    م. غ غبار. افغانستان در مسیر تاریخ ج.۲ ص ۱۴۳ ۴-    منبع بالا ۵-    م.هـ. زمانی .زندانی خاطرات. به زبان پشتو. ص ۲۲۹-۲۳۹ ۶-    عبدالحی حبیبی. جنبش مشروطیت در افغانستان. ص ۱۴۶. چاپ کابل . ۱۳۶۲ خورشیدی ۷-    منبع بالا. ص  ۱۵۰ ۸-    زندانی خاطرات.ص ۲۳۴

آن چه در پایان آمده است،با توجه به کمبود های متعدد، نباید بیش از یک کارمقدماتی در نظر آید. حتا درمحدودۀ زمانی دهۀ بیست وسی خورشیدی،بسیار نارسا ونابسنده است. درحالی که نوشتن پیرامون زندانیان خارجی، علل وعوامل؛ وسرگذشت آنها مستلزم بهره مند شدن از اطلاعات پراگنده ونهفته یی می باشد، که روی انتشار ندیده اند . چشم نیازتهیه وتکمیل چنان نوشته یی، به انتظار همکاری هموطنان دارندۀ اطلاع در راه است.                          نصیر مهرین

در زندان های بسا ازکشورهای جهان، می توان سراغ زندانیان خارجی را گرفت. زندانیانی که دراوضاع مختلف و با انگیزه های مختلف به کشوری مسافرت نموده و بنابردلایل مختلف زندانی شده اند. همین اکنون درخلال پرسش ها و تشبثات مقدماتی پیرامون هموطنان مهاجرما، این نتیجه حاصل می شود که دربسا ازکشورهای جهان، تعداد کم ویا زیاد زندانی هستند. بیشترین زندانیان درپاکستان وایران به سر می برند. و در چند دهۀ پسین در کابل هم خارجی ها زندانی بوده اند. درافغانستان سدۀ پیشین نمونه هایی از ورود خارجی هایی را داریم، که طرف شک مامورین سرحدی ومقامات حکومتی قرار گرفته، به اتهام جاسوسی روانۀ زندان شده اند. یکی از آن نمونه ها میرزا سراج الدین نام است، که در زمان حکومت امیر حبیب الله " سراج الملة والدین" به منظور سیاحت وتجارت از راه ایران وارد هرات گردیده بود. اما طرف اشتباه جاسوسی قرار گرفت ، مدتی را در محبس هرات و بعد در محبس کابل واقع قلعۀ قاضی به سر برد. میرزا سراج پس از آزادی از زندان روانۀ بخارا شد وسفرنامه یی نوشت که « سفرنامۀ تحف بخارا » نام دارد. مزیت این سفرنامه به ویژه در قسمت افغانستان برای تاریخ ما ، در آن است که از احوال زندانی ها ورفتارمامورین امنیتی؛ و "روز دربار سرکار والا امیر صاحب "، همچنان نام بردن وی از دو تن اروپایی ( روسی - ایوان سرباز، که مسلمان شده و نام خود را دین محمد نهاده بود و یک تن آلمانی )، که به اتهام جاسوسی زندانی بودند، گزارش های جالبی دارد. (۱) اما متأسفانه در بارۀ تعداد زندانیان خارجی وجزییات آنها چه در آن زمان و چه بعد تر منبع جامعی که به چنین موضوعی پرداخته باشد، در دسترس نیست . از اینرو اندک مطالب گسیخته یی که در اینجا جمع شده اند، بیشتر تأکید بر رفع چنان نیاز است، تا جوابگوی آن. محتاج افزوده های تکمیلی و گرد آوردن اطلاعات پراگنده است. به گونه یی که در این نبشته می بینیم ، درسال های مورد نظرما ، عده یی ازخارجی ها درزندان مخصوص ولایت ودهمزنگ کابل، زندانی سیاسی بوده اند، که گفتن از آنها از دو جهت می تواند دلچسپی را بار بیاورد. نخست، انگیزۀ روی آورد ایشان به سوی افغانستان و دو دیگر،از جهت پیشامد هایی که از جانب حکومت افغانستان دیده اند. انگیزۀ روی آورد آنها به سوی افغانستان، برمی گردد به نارضایتی آنها از وضعیت زمان ویا اوضاع سیاسی آن وقت در کشورهای ایشان . این برداشت بیشتردربارۀ شیخ محمد تقی بهلول ایرانی، زندانیان روسی وآنانی که از پاردریا به سوی افغانستان آمدند، مطابقت دارد تعدادی پس از آن وارد افغانستان شدند، که فعل وانفعالات سیاسی ونظامی در بخارا و مناطق همجوار به وقوع پیوست. و آن هنگامی بود که انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ قدرت را به دست بلشویک ها نهاده بود. در این زمینه انگیزۀ مهاجرین بخارایی که با شاه بخارا به افغانستان آمدند، متعاقب آن همراهان ابراهیم بیگ، مهاجرین تاجیکی و به ویژه پاردریایی ها، مخالفت با حکومت شوروی ودست درازی های آن و آرزومندی برای دریافت کمک نظامی وسیاسی بود. درزمان شاه امان الله خان وامیر حبیب الله کلکانی، که بیشترین پناهندگان را نیروهای مخالف حکومت شوروی تشکیل می داد؛مساعدت های مادی ومعیشتی برای مخالفین شوروی تا انداازه یی فراهم شد. بعد در زمان محمد نادرشاه، بقایای صفوف همراه با ابراهیم بیگ ( مشهور به غازی و لقی) تعدادی از طرف حکومت افغانستان کشته شدند ویک عده زندانی . اما، در وقت جنگ عمومی دوم،چند تن از روسها و مسلمانان آسیای مرکزی، که درحدود سه صد وپنجاه نفر می شد، وارد افغانستان شدند. در میان آنها انجنیران وتخنیکران روسی مردان وتعدادی هم زنان، شامل بودند که زندانی شدند. (۲) حکومت افغانستان برای آنها حقوق پناهندگی را رعایت ننمود؛ بلکه از مسلکی های آنها در زندان( که البته زندانی هم بودند)، دربخش صنعتی بهره گرفت. همانگونه که در قسمت کار درزندان دهمزنگ یادآوری شد، از تمام آن مسلکی های روسی و پاردریایی ها، در شعبات صنعتی زندان دهمزنگ استفاده می شد. ضرورت به آنها آن هم با کار بی مزدی که انجام می دادند، بهترین سود را نصیب صاحبان اصلی سود؛ مانند سردار محمد هاشم خان می نمود. از این رو آن انجنیرها با آگاهی از نقش خویش، گاهی دست به تمرد و رفتارهای اعتصاب گونه نیز می زدند. یکی از آن نمونه ها اعتصاب ابراهیموف تخنیکر روسی است، که تمامی ماشین های بخش صنعتی زندان به کمک اوفعال بود. نکته هایی که در مطالبۀ او وپاسخ دهی وپذیرش رئیس زندان ومسلماً سردار محمد هاشم خان نهفته است، فشردۀ آن را از روی نبشتۀ شادروان محمد هاشم زمانی می آوریم : باری ابراهیموف درماشین های بخش صنعتی زندان اختلالی ایجاد کرد ودست به اعتصاب زد . کوشش های رئیس برای فعال نمودن دوبارۀ ماشین ها، از طریق فرا خواندن تخنیکران بیرون از زندان به ثمر نه نشست. ابراهیموف هم شکم خویش را برای رئیس نشان داد وگفت، تا وقتی که این ماشین را فعال نکنی ، و" تیل " آن را ندهی، ماشین ها همچنان غیرفعال وبیکاره خواهند بود. فردای آن روز دو کارتن ودکا( مشروب الکولی مشهور روسیه) و ویسکی ( مشروب الکولی امریکایی)، زیرنام تیل ماشین ها، خریداری وتحویل ابراهیموف شد . ابراهیموف هم ماشین ها را دوباره به کار انداخت. از آن به بعد هر ماه " تیل مخصوص" ابراهیموف خریداری می شد.( ۳) سرنوشت زنان خارجی زندانی حکومت سردار محمد هاشم خان در محبس زنانه کوتوالی کابل ، که در مجاورت ولایت کنونی کابل، قرار داشت ، دو گروه زنان خارجی را زندانی نموده بود.در گروه نخست آن زنان خارجی شامل بودند، که شوهران شان از افغانستان بودند. حکومت پس از زندانی نمودن شوهر؛ زن را نیز به زندان می سپرد. هنگام شرح حال محمد رحیم خان کوریر، کارمند وزارت خارجه، می خوانیم : خانم تریسا، همسر محمد رحیم خان کوریر   " محمد رحیم خان کوریرطی مسافرت های خود به کشور روسیه با یک دوشیزۀ روسی به نام تریسا آشنایی پیداکرده وبا وی ازدواج نمود. هنوز طفلی از این ازدواج به دنیا نیامده بود، که محمد رحیم خان در سال ۱۳۱۲ در زمان صدارت محمد هاشم خان وسلطنت ظاهرشاه زندانی سیاسی گردید. خانم تریسا، همسر کوریرهم در زندان زنانۀ کوتوالی وقت ولایت کابل امروز، با یک عدۀ دیگراز زنان خارجی به اسارت رفت . این خانم ها عبارت بودند از : ۱- همسر آلمانی یک نفر به نام محمد عمر خان که در کشور آلمان به منظور احراز تخصص در رشتۀ چرم تحصیلاتش را به پایان رسانیده بود، با دو نفر دوشیزگان خرد سال او. ۲- خانم روسی قمبرعلی خان، کارمند افغانی در سفارت مسکو. قمبرعلی خان با دوپسرش به نام های محمد اکبر ومحمد انور، که همچنانِ محمد عمرخان، مدت سیزده سال در اسارت به سر بردند. . . (۴) گروه دوم چند زن پناهنده از شوروی بود. بر بنیاد گزارشی که سعادت خان یکی از تحویلداران زندان دهمزنگ می دهد؛ صالح جان تحویلدار( جناب خالد صدیق می افزاید که صالح در مجاورت زندان دهمزنگ فروشگاهی داشت که محصولات زندان را نیز به فروش می رسانید ) با یک زن روسی آزاد شده از زندان زنانه ازدواج نمود. عبدالخالق خان رئیس بخش صنعتی درمنزل وی یک زن روسی دیگر را می بیند، که او هم از زندان زنانه آزاد شده بود، اما با زن صالح زندگی می نمود. زن دومی زبان فارسی را درتاجیکستان فراگرفته بود. آن دوتن درهنگام جنگ دوم جهانی از شوروی فرار نموده و وارد مزارشریف شده بودند. اما پس از تحمل رنج شکنجه وآزار درمزارشریف به کابل فرستاده شده وزندانی گردیدند. زن نخستین پس از رهایی از زندان گفته بود، که من به شوروی برنمی گردم زیرا اعدام می شوم. چنان بود که صالح جان با او ازدواج نمود. وهنگامی که رئیس زن دومی را در مهمانی منزل صالح دیده وجویای احوال اوگردید،صالح برایش می گوید که وی بی سرنوشت است. اگر کدام انسان خوب پیدا شود حاضر است که با او ازدواج کند. رئیس برایش می گوید که من یک زن دارم اگر وی موافق باشد، من با وی ازدواج می کنم. به این ترتیب ، رئیس بخش صنعتی زندان دهمزنگ با آن خانم پناهندۀ زندان دیدۀ روس ازدواج نمود و درشهرنو کابل برایش منزلی را کرایه کرد. از زن روسی و رئیس فرزندی به دنیا آمد که اسمش وحید بود . . . ( ۵) انگیزه های آمدن به افغانستان را می توان رهایی از یک نظام سیاسی و امیدواری برای زیستن در جای دیگر جست. اما انگیزۀ حکومت افغانستان را که با آنها رفتار بسیارظالمانه انجام داد، باید در سیاستی جست وجو نمود که با سرکوب آن مظلومین، رضایت مقامات کرملن را با چنان وسیلۀ ممکن ومیسر، جواب می گفت. به دیگرسخن مقامات حکومتی افغانستان در چارچوب مناسباتی که با شوروی در نظر گرفته بودند، می خواستند به مقامات شوروی نشان دهند، که ما مخالفین شما را جای نداده در زندان فرستاده ایم. زیرا حکومت افغانستان از دوباره فرستادن آنها که هنگام نپذیرفتن پناهنده معمول است، نیز امتناع کرده بود. واگر محکمۀ ورود غیر قانونی درمیان می بود، باید آنها محکمه می شدند. در حالی که هرگز برای آنها محکمه یی دایر نشد ومانند زندانیان داخلی بی سرنوشت بودند. محترم آصف آهنگ هنگام نام بردن از زندانیان پیرامون یک تن از خردسالان پاردریا، که در زندان دهمزنگ بزرگ شده بود، می نویسد : " یک نفر به نام قاری که اسمش از یادم رفته است( درشعر شادروان بلخی اسم او عبدالغفور آمده است ) بنگریم : قاری آن مرد اهل صفا عبدالغفور            زهد تقوا عملش طالب غفران امشب در صغر سن از پاردریا با فامیل خود به کابل آمده بودند، درسال ۱۳۲۹ زندانی شد و درسال ۱۳۴۱ رها گردید. جرمش نامعلوم بود.(۶) گفتیم حکومت افغانستان تعدادی را که لازم ندیده بود، بکشد، زندانی می نمود وپس نمی فرستاد . اما، از یک مورد استثنایی ، که یک صاحب منصب روسی بود و پس فرستاده شده ، نام برده شده است. از چند منبع نام او با اندک معلومات دست یاب ما گردید. یکی از آن منابع معلومات نوشتاری محترم آصف آهنگ است .بربنیاد معلومات ایشان پس ازاینکه سردار محمد داؤود خان صدراعظم شد، او را به روسها تسلیم کرد. جناب خالد صدیق از یک روسی نام می برد که او را " شیشقین" می نامیدند،اما، کسی با او تماس نداشت. که احتمال دارد همان صاحب منصب روسی باشد.(۷) منبع دیگر قصیدۀ معروف شادروان سید اسماعیل بلخی است . نام روسی یا نام اصلی او در این منبع نیامده است. اما نامی که او برای خود در زندان انتخاب کرده؛ ملا نصر الدین است. این نام را نیز جناب آهنگ در توضیح نام های می دهد، که در اشعار بلخی آمده اند. بلخی او را روسی مرموز می نامد. بنگریم: غرش روسی مرموز ، ز حد افزون است نیست در حجرۀ او ، یار زبان دان امشب ظاهراً بر اثر شدت سرما و خنک حرف بیهوده همیگوید و هذیان امشب یا که از غربت و وحدت ، شده دل تنگ و فگار گوییا رفته به سودای کرملان امشب آنچنان ناله و فریاد زند ،کز اثرش روح لنین و استالین شده حیران امشب ای خروشچف ! بطلب جانب مسکو بازش سیبری رفت چه خوف است ز خذلان امشب. . .(۸) تصویری از یک پاکستانی در زندان  وقتی به زندانی پاکستانی در دهمزنگ بر می خوریم، معلوماتی که حاکی از انگیزۀ او برای مراجعه به سوی افغانستان باشد، به دست نیامد. دربارۀ او یگانه منبع ما شعربلند وگویای شادروان بلخی است. همانگونه که می دانیم سید اسماعیل بلخی با جمعی ازاعضای هیأ ت رهبری حزب اتحاد، درروز اول سال ۱۳۲۹ خورشیدی یا زمان صدارت شاه محمود خان زندانی شد. آنها مدتی را هم در زندان مخصوص ولایت کابل زندانی بودند. قصیدۀ شب دیجور( شب سیاه) هم در آنجا سروده شده است. بعد تعداد وسیعی از آن زندانیان به دهمزنگ انتقال یافته اند. پیرامون وقت دستگیری وبقیه جزییات آن پاکستانی اطلاعی دیگری دراختیار نگارنده نیست.از روی پاکستانی نامیدن او و تاریخ سرایش شب دیجور(جدی ۱۳۳۶ خورشیدی)، فقط این برداشت حاصل می شود که باید پس از به وجود آمدن پاکستان وی زندانی شده باشد. شادروان بلخی از او چنین تصویری ارایه می دارد : جانب غربی من ،حجرۀ پاکستانی است که نشسته است به یک حالت عریان امشب زیر پایش نبود هیچ ، به غیر از دو حصیر نه ورا ملبس و نه بستر و سامان امشب خواب از شدت سرما به دو چشمش نرسد مانده محروم ، ز حرارت و ز غلیان امشب گاه با ملّت افغان ، سخنی داشت ز طعن کز خجالت نبود ، حالت تبیان امشب گاه هم فکرتش از شدّت سرما می کرد سوی ملتان سفر و جانب مکران امشب با همان حالت غربت ،چه نیکو اخلاقی است که حکایت کند از خلق کریمان امشب پشت هر حجره همی رفت و همی گفت خدای: نبود بی خبر از برّه و گرگان امشب به یکی فندسیه دادی و یک را سگرت با یکی لطف خوشی داشت ز احسان امشب زودتر باز سوی مسکن خود بر می گشت که نفهمند مگر جمع لَییمان امشب آخر ای هموطنان ! من به کی گویم این درد میهمان پهن کند سفرۀ میزبان امشب . . . (۹) ادامه دارد   توضیحات ورویکردها ۱- میرزا سراج الدین بن حاجی میرزا عبدالرؤوف.سفرنامۀ تحف بخارا. تهران . انتشارات بوعلی ۱۳۶۹چاپ دوم. در بارۀ چاپ نخست آن چنین نوشته شده است : چاپ اول آن در سال ۱۳۳۳ هجریه ( قمری) در مطبعۀ کاگان بخارای شریف طبع شد. ۲- محمد هاشم زمانی . زندانی خاطرات .صص ۵۰ /۵۱ ۳- منبع بالا ص ۵۴ ۴- خالد صدیق چرخی . برگی چند از نهفته های تاریخ در افغانستان. جلد اول. ص ۳۸۵. چاپ امریکا/ ۱۳۹۰ خورشیدی. ۵- م.هـ . زمانی . زندانی خاطرات. ص ۵۲ ۶- محمد آصف آهنگ . توضیح نام های اشخاص در شب دیجور. قصیدۀ سید اسماعیل بلخی ۷- از سخنان جناب خالد صدیق وبرداشت نگارندۀ این سطرها ۸- سید محمد اسماعیل بلخی. شب دیجور. سروده شده در زندان مخصوص . پهلوی ولایت کابل. جدی سال ۱۳۳۶ خورشیدی. بهره گیری از متن قلمی جناب آصف آهنگ. این متن قلمی را با متنی مطابقت داده ام که در سایت یا علی مدد، شعرشب دیجور نشر شده است. ۹- منبع بالا.

خارجی ها در زندان دهمزنگ                       بخش دوم                    ( شیخ بهلول ایرانی)

(۱۲۸۶ ؟) ۱۲۷۸ -  ۱۳۸۴ خورشیدی ازمیان چند تن خارجی که در زندانِ مخصوص ولایت کابل؛ و سپس در زندان دهمزنگ، زندانی بودند؛ شخصی را می یابیم، که تأثیرات او بالای زندانیان وبرخی ازکارمندان حکومتی منحصر به فرد است. این شخص محمد تقی بهلول گنابادی (ایرانی ) است. از جهت مواضع اجتماعی وسیاسی، و شخصیتی نیز دارندۀ صفات وتأثیراتی بود. درایران بربنیاد سنت پسندی وتلقی مذهبی بخشی از روحانیون،به ویژه علیه برنامۀ رفع حجاب رضاشاه برخاست. و درافغانستان،۳۱ سال را در زندان وتبعید به سر برد؛ وبرخی از زندانیان جوان از ذخایرادبی او بهره گرفتند. پیوندهایی که متأثر از این بعُد زندگی یا ذخایر ادبی واطلاعاتی او با برخی از مامورین بلند رتبه ایجاد گردید، همچنان بازتاب پاره یی ازاوضاع زندان ولایت کابل وزندان دهمزنگ درخاطرات سیاسی او، اهمیت مکث پیرامون او را فراز می آورد. از اینرو در بارۀ او بیشتر از دیگران نوشتیم . سال ۱۳۱۴ خورشیدی، رضا شاه، پادشاه آن وقت ایران، با واکنش تندتر روحانیونی روبرو شد که مخالف برخی برنامه های اصلاحی  و به ویژه رفع حجاب از طرف او بودند. یکی از شورشهایی که با سرکوب مسلحانه انجامید،مظاهرۀ ملا ها وگرد هم آیی آنان در مسجد گوهرشاد مشهد بود. (   ۱۳۱۴ خورشیدی )                                                         آتاترک و رضا شاه  بهلول با این باورمندی که رفع حجاب رضا خان، غیر اسلامی است، به سوی مشهد شتافت وباسخنرانی ها و سهم گیری درسمت وسو دادن حرکات ضد شاه، یک تن از چهره های فعال فعالیت های ضد شاه گردید. پس از سرکوب مظاهره، بهلول به سوی افغانستان فرار کرد. مامورین ولایت هرات او را بعد از  چهل روز توقیف ،به کابل فرستادند. حکومت افغانستان او را به ایران نفرستاد؛ بلکه به عنوان  پناهندۀ سیاسی پذیرفت، اما، زندانی نمود. بهلول در این  مورد می گوید :  "  محض ورود به کابل  مرا به زندان تک نمره ( انفرادی ) انداختند ، و روز بعد خبر شدم که دولت افغانستان تصمیم گرفته است مرا به حیث یک نفر پناهنده بپذیرد وبه ایران پس ندهد اما مرا آزاد نمی گذارد و برای اینکه می ترسد برعلیه ایران تبلیغاتی کنم که سبب برهم خوردن مناسبات سیاسی ایران وافغانستان شود. . . روز بعد رئیس شهربانی ( منظور شیخ بهلول قوماندان طره باز خان است ) مرا خواست وگفت : دولت ما دربارۀ شما فیصله کرده که شما را به حیث پناهندۀ سیاسی بپذیرد وبه ایران پس ندهد. ولی باید تا هر زمانی که دولت افغانستان لازم می داند در زندان باشید.آیا شما به این فیصله قناعت دارید یا نه ؟ گفتم : آری ، چوپانی که گوسفندی را از چنگ گرگ بگیرد هر طور با او رفتار کند مختار است. رئیس شهربانی پرسید که برای شما در زندان چقدر حقوق مقررکنیم که شما راحت باشید. گفتم : مهمان هر گز به میزبان نمی گوید که برای من چه حاضر کنید. میزبان هرچیز که لازم دید برای مهمان حاضر می کند.دولت افغانستان هرچه برای من مقررکند، خوشحالم واگر چیزی ندهد می توانم حیات  خود رااداره کنم. چون که جوراب بافی یاد دارم وخرج زیاد ندارم چای نمی خورم و دود نمی کشم وبه گوشت و روغن وبرنج علاقه ندارم واکثر خوراک من نان وماست است ومصارف آن از جوراب بافی به خوبی تأمین می شود. رئیس شهربانی دیگرهیچ نگفت ، ولی روز بعد سربازها به من خبردادند که روزی سه تومان برای من مقررشده است. . .  وسالی که می خواستم از افغانستان بیرون روم هر روز ۱۵ تومان حقوق می گرفتم. "  ( ۱)                                   اقای خالد صدیق چرخی ، شیخ بهلول و غلام دستگیر صدیق چرخی                                                   زندان دهمزنگ جناب خالد صدیق دربارۀ این تصویر گفت : یک عکاس با دستگاه خود به زندان آمده بود. با شتاب همراه او صحبت نمودیم که اگر یک قطعه عکسی از ما دو تن برادران  با شیخ بردارد. عکاس پذیرفت  واین عکس خاطرۀ آن ایام زندان دهمزنگ است. بهلول مدتی درتوقیف مخصوص کابل، مانند ۸۰ تن دیگر، دوراز ارتباط وتماس با دیگران " کوته قفلی" وبه گفتۀ خودش  ممنوع الملاقات بود. به تدریج زمینه های داشتن تماس با بقیه زندانیان برای او هموار گردید. چند ویژه گی او در زندان شهرت داشته است . تنها با خوردن نان وماست قناعت داشت. این موضوع را افزون بر آن که خودش یاد آوری نموده است، جناب خالد صدیق، جناب آصف آهنگ نیز نوشته اند. همچنان یک تن از دوستانم آقای حشمت امید گفت که پیش ازاینکه شیخ از افغانستان به طرف هند برود، چند باری در کابل با چند تن دیگر مهمان پدرم بودند. اما شیخ از غذا های دسترخوان هیچ نمی خورد. فقط نان خشک را با ماست می خورد. جناب آصف آهنگ در بارۀ بهلول و مصارف او می نویسد که : " بهلول مرد عجیبی بود وتقوا داشت. پولی که ازدولت برایش می دادند بسیار قلیل آن را مصرف می کرد ومابقی آن را به زندانی نادار می داد. از مریضان زندانی پرستاری  می کرد واکثر زندانی ها او را دوست داشتند. خواجه محمد نعیم خان نزد او درس می خواند. زمانی که خواجه محمد نعیم خان به مزار تبدیل گردید، شیخ بهلول وبلخی( سید محمد اسماعیل بلخی ) هم در مزار شریف بودند وبا هم بسیار دوست بودند . . ." (۲) بهلول هزاران بیت از شعرا وموضوعات مختلف از آثارمؤرخان و نویسنده گان را درحافظۀ خویش داشت.  " . . .  خود ایشان در این مورد می گفت:  «حافظه ای داشتم که نمونه اش در دنیا نبود». یکی از همدرس های شیخ نقل می کند که روزی استادمان، مرحوم حکیم، او را بر سر جای خود نشاند و به ایشان گفت: محمدتقی آنچه را گفتم بگو. جناب بهلول تمامی مطالبی را که استاد در آن روز گفته بود، همه را مانند استاد بیان کرد. ( ۳) این است که تعدادی از زندانیان جوان برای فراگیری درس به او مراجعه نموده بودند. مطابق  سخنان جناب خالد صدیق در آغاز تعداد بیشتری شاگرد او بودیم . خود شیخ بهلول نیز به داشتن ۴۰ تن شاگرد در زندان اشاره نموده است. هنگام تدریس همواره به حافظۀ خویش تکیه می کرد. کتاب هایی را که تدریس می نمود، نام می برد، از عنوان های آنها می گفت وبعد کتاب دیگری را شروع می کرد. (۴) هنگام صحبت پیرامون مسایل، محتاط بود، که به عنوان فرد دارندۀ مذهب شیعه، چیزی نگوید که اسباب مخالفت پیروان مدهب سنی رابرانگیزد. کمک ها و پیشامد های محتاطانه ومؤدبانۀ او سبب شده بود که مامورین زندان نیز احترام او را به جای بیاورند . و او هم با بهره مندی نسبی از آزادی در زندان به تدریس علاقمندان می پرداخت. بهلول مانند صد ها تن از بقیه زندانیان سیاسی مخصوص ولایت کابل در سال ۱۳۱۸ به زندان دهمزنگ انتقال یافت. آوازۀ اطلاعات و ذخایر ادبی  وتاریخی او به جایی رسیده بود که قوماندان امنیۀ آن وقت ولایت کابل خواجه محمد نعیم خان، که بعد از قوماندان طره باز خان، صاحب آن سمت گردید، نزد تقی بهلول به فراگیری درس مشغول شد. (۵)  هنگام بررسی سیر تأمین روابط  وشکل گیری تصمیم وطرح قیام نوروزی ۱۳۲۹ خورشیدی؛ احتمال  قوی این تصور را پذیرا می شود که از همین هنگام ( شاگردی خواجه محمد نعیم خان نزد شیخ بهلول) صمیمیت و اعتمادی بیشتر میان آنها ایجاد شده است. رویکرد ها به زندگی محمد تقی بهلول در آن برهه از زمان، بیشتر از همین موضوع( شکل گیری تصمیم قیام) ناشی می شود. این موضوع هنگامی به یک بحث جالبتر می انجامد که به موضعگیری وآمادگی شخصی مانند خواجه محمد نعیم خان که از دوستان دربار سلطنتی وشخص محمد هاشم خان بود،بنگریم که حاضر شد به تدارک و ایجاد قیام خونینی تن دهد که ، برداشتن کلیت نهاد سلطنتی  در سرلوحۀ مطالبات آن قرار داشت. ( ۶ )   شیخ در خاطرات سیاسی خویش هنگام نام بردن از خواجه محمد نعیم خان ، از نقش احتمالی خویش در شکل گیری سیر ضدیت خواجه علیه دربارسلطنتی چیزی نمی نویسد. اما آن چه را پیرامون خواجه محمد نعیم خان هنگامی که قوماندان امنیۀ مزارشریف بود، نوشته است، آشکار میکند که خواجه به وی اخلاص واحترام بسیار بر جای می آورده است. مثلا ً: همین که پس از آزادی زندانیان سیاسی در زمان شاه محمود خان صدراعظم، تعداد ی از زندانیان به سایر ولایات تبعید شدند. حکومت افغانستان برای شیخ بهلول خلم را که از مربوطات بلخ بود، تعیین نمود و مزرعه یی را نیز برای وی داد. در آن وقت خواجه محمد نعیم خان از کابل سبکدوش وقوماندان امنیۀ مزارشریف بود. بهلول می گوید که " استاندار( والی مزارشریف) نوشت که شیخ را برای مدت دوماه در زندان نگهدارید تا زمین در خلم برایش آماده شود.بعدا" او را به خلم بفرستید که زمین داری وکشاورزی کند. رئیس شهربانی مزار همان خواجه محمد نعیم بود که سابقاً رئیس پلیس کابل ومدتی شاگرد بنده بود، وقتی خط را خواند آن را پاره کرد و دور انداخت وگفت استاندار چه حق دارد که برای من تکلیف معین کند که فلانی را آزاد کن ویا زندانی کن  . . . بعد یک نفر پلیس همراه من کرد وگفت :  شما با این پلیس به منزل بنده بروید و در آنجا استراحت کنید تا من از سرکار به خانه بیایم زندان شما منزل شخصی من است . . . در آنجا دوماه ماندم  تا زمین بنده در خلم معین شد و مرا به خلم فرستادند." (۷) گرچه شیخ مدت چهار سال در خلم زندگی داشت. ولی هیچ جای از خاطرات خویش در بارۀ دیدارها ویا صحبت های سیاسی مشخص روز ویا مشوره برای ایجاد نهاد ضد دولتی سخنی ندارد. وتعجب آور این است که حتا یک بار هم از شادروان سیداسماعیل بلخی سخن نمی گوید. نه از ایام زندان ونه از آن هنگام سید با خواجه در مزارشریف دیدارهای سیاسی داشتند. سید بلخی نیز در شب دیجور که از برخی چهره های زندانی نام برده است، از شیخ بهلول نامی نمی برد. آخرین دیدار خویش را با خواجه نیز از روی تصادف در شهرکابل می آورد که خواجه پس از ۱۴ سال از زندان رهایی یافته بود. طی آن ۴ سال زنده گی درخلم ، بازهم با دشواری ها وگرفتاری های عجیبی روبرو شد. شیخ با دختر بیماری در خلم ازدواج نمود ، اما ، در همان هنگام دیدارهایی که با مردم داشت،حکومت او را به لغمان فرستاد. در الیشنگ لغمان نخست طفل او ومتعاقب آن، همسر جوان وبیمارش را مرگ در آغوش گرفت. با آن که از پیشامد های اشخاصی  چون عبدالله خان وردک ومحمد علم خان قوماندان امنیه وپسانتر از محمد صدیق خان والی به نیکویی یاد میکند، اما، برداشت او این است که درپشت آن همه آزار واذیتی را که در لغمان دیده و سپس ۱۴ سالی را که درزندان جلال آباد به سر برد، تصمیم دشمنانۀ سردار محمد داؤود خان مؤثر بوده است. سرانجام به زعم خود شیخ بهلول، دو عامل سبب شده است که بتواند پس از سی ویک سال افغانستان را ترک بگوید. بهلول می گوید: " چگونه اسباب خلاصی از زندان مشرقی فراهم شد. بین افغانستان وپاکستان مخالفت شدیدی پیدا شد. و در رادیو به هم بد می گفتند( منظور برنامه هایی است که در پاکستان مهرخان علیه حکومت افغانستان اجرا می نمود) پاکستان در ضمن بدگویی که ازافغانستان می کرد، گفت: از جمله دلایل ظلم واستبداد دولت افغانستان، یکی این است که شیخ بهلول نامی را که از ایران به آن دولت پناه آورده، بدون گناه و محاکمه مدت سی سال در زندان نگاه داشته است. این نشر سبب شد که وکلای مجلس شورای افغانستان به صدا در آمدند. . . . استاندار( والی ) به نام غلام صدیق خان که شخصاً صاحب معلومات ادبی  بود، وعلما را دوست می داشت در استان مشرقی مقرر شد وبا بنده آشنایی پیدا کردومایل به خلاصی بنده شد..." (۸) بر بنیاد آن چه شیخ بهلول می نویسد، حکومت افغانستان سه راه را پیش روی او نهاده بود تا تصمیم بگیرد۱- شخص آزاد درافغانستان وتدریس در دارالعلوم عربیه ۲ - برگشت به ایران و ۳- به هر کشور دیگر که آرزوی رفتن را داشته باشد. شیخ رفتن به مصر را انتخاب کرد. سرانجام از راه هند به مصر رفته و در تلویزیون قاهره در پخش نشریات ضد امریکایی، اسرائیلی وایران شاهی  سهم گرفت. پس از یک ونیم سال از آنجا وارد بغداد شده دونیم سال در آنجا سکونت اختیار نمود. وسرانجام پس از ۳۶ سال دوری از ایران به کنسولگری ایران در کربلا رفته خود را به دولت ایران تسلیم نمود. شاه ایران اورا عفو کرد. در سال ۱۳۸۴ در تهران  چشم ازجهان فروبست ودر زادگاهش گناباد خراسان به خاک سپرده شد. خاطرات سیاسی او که ازطرف م. حیدریان انتشار یافته واز نظر شیخ نیز گذشته وتایید او را دارد،صرفنظر از پارۀ مطالب سزاوار تأمل مانند نگریستن به همه رویداد های کوچک وبزرگ از دید مذهبی ، از نگاه تصویر صحنه های زندان ولایت وزندان دهمزنگ، صحبت از زندانیان وقصه هایی از زندانیان خارجی، رفتار وبرخورد های مامورین زندان ها، مامورین حکومتی خلم، لغمان وجلال آباد؛ گویا ورسا است. در پایان این بخش، دو خاطرۀ او را می آوریم :     ۱ " در این زندان ( دهمزنگ) من با یک نفر سنی افغان، به نام جنت گل، ویک نفر روسی فارسی دان که نام اصلی اش اندرل بود ولی خود را به نام اسلام الدین معرفی کرده بو.د، واو را به همان نام صدا می کردند و در مذهب عیسوی عالم بود رفاقت پیدا کردیم. همیشه باهم می نشستیم وصحبت های مذهبی می کردیم وهریک برای مذهب خود دلایلی می آوردیم . وقت ما خوش می گدشت.ما سه نفر برای اینکه در زندان راحت باشیم باهم قرار می گذاشتیم  که اگر سربازان محافظ زندان شیعه باشند، من با آنها رابطه پیدا کنم؛ وبعد از آنکه با آنها آشنا شدم سفارش دو رفیق دیگر خود را به آنها بکنم تا با آنها خوب رفتار کند واگر سربازها سنی باشند،جنت گل پیش قدم شود وبا آنها  دوستی پیدا کرده و درحق دورفیق دیگر،به آنها سفارش کند واگر سربازها از جوانان امروزی وجدی خیال واروپایی مسلک باشند، اسلام الدین این کار را انجام دهد. در اثر این اتفاق در تمام چهارسالی که در آن زندان بودیم از فشار وتعرض سربازها آسوده بودیم وخوش می گذراندیم وهر کاری که داشتیم سربازها اجرا می کردند. یک نفر مأمور زندان که در شیطنت اول نمره بود، می خواست اتفاق ما را خراب کند، ولی موفق نشد ."   ۲ " در خاندان ملک قیس شش نفر جوانان دانشگاهی بودند ومعیاد زندان شان هم معلوم نبود. خواستند که در زندان بیکار نباشند،پیش بنده درس صرف ونحو وعاوم عربیه شروع کردند. یک روز که یکی از آنها را درس می دادم، دیدم برخلاف روز های  دیگر درس خود را نمی فهمد. به او گفتم: تو که شخص خوش ذهنی بودی، امروز چرا گوساله شدی ؟ گفت : جناب اقای شیخ، از دلم خبر ندارید، غمی که به من رسیده اگر به افلاطون برسد، از من گوساله تر می شود. گفتم چه شده ؟ گفت : زنم در زندان زنانه مرده و دخترهفت ماه ام که راضیه نام دارد، بی صاحب در زندان مانده، زنهای  فامیل ما که زندانی شده اند هر کدام از خود چند اولاد کوچک دارند  . . .  حیران مانده ام که چه کنم، روز در چشمم مثل شب تاریک شده، من کسی بودم که قواعدالجبر را درس می دادم، الان اگر بخواهم شش در هشت ضرب کنم نمی توانم . . .  " (۹) نمونه یی از اشعار شیخ بهلول    بشنو از خر چون حکایت می‌کند    و از گرانباری شکایت می‌کند    که به پشتم تا که پالون کرده‌اند     زیر بارم زار و نالان کرده‌اند. . .  توضیحات ورویکردها : ۱-      م.حیدریان . خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاه شاه . مشهد. ایران ۱۳۶۹ خورشیدی .نشر نوند. ۲-      آصف آهنگ. خاطرات زندان . متن قلمی نزد نگارندۀ این سطرها ۳-      پایگاه اطلاع رسانی حوزه. پدید آورنده  ابوالحسن مسیب نژاد. ۴-      خالد صدیق چرخی خاطراتم ۵-      خاطرات سیاسی  بهلول ، همچنان سخنان جناب آصف  آهنگ و جناب خالد صدیق. ۶-      مراجعه شود به « زمینه های تحول خواجه محمد نعیم خان» ، پیوست به طرح  کودتا- قیام نوروزی ۱۳۲۹ خورشیدی . از این قلم . ۷-      خاطرات  سیاسی  شیخ بهلول  ص ۱۸۰) ۸-      خاطرات سیاسی  بهلول ص ۲۹۰ ۹-      خاطرات سیاسی  بهلول .ص ۱۴۵ ص ۱۷۲

چند نمونه از حبسیه سرایی

در زندان

زندانیانی که شاعرویا نویسنده بوده اند، صحنه ها ورویداد های گوناگون زندان ، زندانبان ها پیشامدها ویا حالات روحی وجسمی خویش را با شعر ابراز نموده  ویا یادداشت ها و نبشته های خاطره آمیزبرجای مانده اند.  شاعر ونویسندۀ زندانی ادبیات زندان یا زندان دیدگان را برجای نهاده، ادبیاتی که بیشترباعنوان حبسیه سرایی شناخته شده است. اهمیت حضور حبسیه ها در ادبیات تا آنجا است، که درکنار بقیه موضوعات ادبی، مانند، بهاریه ها، نوروزی ها، حمد، اشعار عاشقانه و . . . موضوع مهم ادبی به شمار می رود. تا جایی که جملگی براین قول اند،حبسیه های مسعودسعد از نمونه های مشهور وکلاسیک ادبیات فارسی می باشند. ازآنجایی که بیشترین با سوادان، شاعران ونویسنده گان زمانۀ امانی، پس ازپادشاهی محمد نادرخان به زندان افکنده شدند، درزندان ها زمینۀ سرایش شعر ومشاعره میان زندانیان شعرگوی، حضور داشته است. حتا برخی از جوانان با تأثیر پذیری ازچنان هوا وفضا، درزندان به شعر وادبیات علاقه گرفته اند.سوکمندانه برخی زندان نامه ها در خود زندان هاوبرخی در خارج زندان ها از دست رفته اند. آرزو می رود روزی تمامی بخش های قابل دسترس وموجود تا زمانه های پسین که برجای مانده اند وبسیار اند، دریک مجلد جمع شوند.  تا آنجا که برخی را باز نگریسته ایم، اشعار زندان تنها درمعرفی حالات روحی ویا موضع سیاسی سراینده اش، سخن ندارد؛ بلکه برخی به ویژه اشعار طویل، گوشه ها وزوایای پنهان ماندۀ زندان را نیز به تصویر نهاده اند. با خواندن آنها، مانند همه حبسیه های جهانی  " در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺎﺑﻠﻮﻫﺎي ﻫﻨﺮي ﻗﺮار ﻣﻲ  ﮔﻴـﺮﻳﻢ ﻛـﻪ ﺷـﺎﻋﺮ ﺣﺒـﺴﻴﻪ ﺳـﺮا از ﺧﻼل آن ﺑﺎ ﻣﺎ از زﻧﺪﮔﻲ در زﻧﺪان و اﺣﺴﺎﺳﺎت و رﻧﺞﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ، ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و ﻣﺎ در ﮔﻮﺷﻪ ﮔﻮﺷﺔ اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻠﻮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ آﺛﺎر رﻧﺞ و ذﻟﺖ و درد و ﻋﺬاب ﺷﺎﻋﺮ را اﺣﺴﺎس ﻛﻨﻴﻢ.  "  ( ۱)  مواردی مانند شعر شب دیجور سید محمد اسماعیل بلخی،( نخست در زندان مخصوص کابل سروده شده است )که از راه آن ، افرون بر آشنایی وضعیت انسان آزار وشکنجه آمیززندان، ما با افکارو آرزوهای او و با نام های تعدادی از زندانیان نیزآشنا می شویم.زندانیانی که بیشترین آنها  به زندان دهمزنگ کنتقل شده اند.  درواقع چنان درون مایه در حبسیه های دردست داشته، فریاذ انسان های را به گوش ما می رساند، که آزادی ایشان ستانیده شده است. از اینجاست که به عنوان یکی از سرچشمه های آشنایی با مظالم در جامعه وتشخیص دنیای روحی وفکری زندانی وآرزو های رستن او از قید وبند، طرف توجه قرار می گیرند. دراین مورد نیزمانند چند مورد دیگر، با توجه به گونۀ آغاز کار ،چارچوب کلی وفشرده گی نبشتۀ زندان دهمزنگ، نمونه هایی را آورده ایم.نه تمامی اشعار سروده شده در رندان دهمزنگ را. با آگاهی به این واقعیت که رشد فزایندۀ زندانیان در چند دهۀ پسانتر ، زندان نامه ها نیز بسیار بوده اند، آرزو می رود، بدون در نظر داشت باورهای سیاسی آنها، روزی  گرد آورده شوند.  گزینۀ نخستین از  شادروان سرورجویا است.   عزم متین ما کرد آشکار برهمه عزم متین مـــــــــا                                     دیواروسنگ وپنجرهء آهنـــــین مــــــا آمد زدهر برسرما سختی هر قـــــــــدر غم جا نیافت بردل و چین برجبین ما      با این ستم ز زنده دلان شکوه برنخاست بنشست غیر هرچه زکین در کمین ما هستیم ما چو عاشق آزادیِ وطــــــــن سربازی است عزت وآئین ودین مــا غم نیست گر زخاطر یاران شدیم مـحو تاریخ دیده ، خاطرهء بس حزیـــن  ما جویا شد هرکه محبس وزنجیر وزنده گی شد معترف زدل که هزار آفریــــــن  ما ( ۲)                     ^^^^  سعدالدین خان بهأ   نــزاده مادرگیتی  چو نادر مرد غـــداری شقی بی مروت، ظالمی مردی ستمکاری جلوسش بر سریر سلطنت اینک بدان ماند که جای شیر نر بنشسته باشد، ماده کفتاری به پشت پــردۀ عینک دوچشم اوچنان زیبد که چنبر بسته باشدعنکبوتی در فم غاری ( ۳ )                    ^^^^ ابراهیم صفا   ازروزن محبس   ۱ داد ازاین شب های پر درد و الم                     آخ از این ایام سوز و اضطراب تا کجا ای چرخ با من این ستم                        تا به کی ای دهر با من این عذاب    توبه زین بیگاه و داد از این پگاه                   آوخ از این شام و آه از این سحر کی شود یکچند ای بخت سیاه                       دردصیب من شب و روز دگر یازده شد سال و در بندم هنوز                       با دل پژمان و جان دردمند با من درمانده ای گردون پیر                        تا به چند این کجروی ها تا به چند  . .  .  هان!بخوان ای مرغک بی بال و پر              پرده را یک خورده بالا تر بگیر شیونت بر جان من بر زد شرر                    هردو محزونیم و ناچار و اسیر عمر ها شد دور از یاران باغ                  دل اسیر درد و جان در بند غم  سوزدم بر سینه دور چرخ داغ                زندگی بر طبع من بار الم ای خدا مرغان خوشگو در قفس           گلستان پر گشته از زاغ و زغن        بس دگر ای چرخ بد کردار بس            تا کجا بیداد تا کی مکر و فن (۴)   ^^^^ ۲-  شکر گزاری شاعر در شعر "شکر گزاری"، ازاسیری یاد می کند به اسم یونس جان مهندس. درسال ۱۳۱۸ خورشیدی که به پرستاری صفا درروزهای بیماری اش مشغول بوده است: کرده غمخواری من شیوۀ خود یونس جان                    اندرین بند و مریضی والم لیل ونهار داند آن همدم مشفق که صفای محزون                          هست بیمار ومراوراست پرستار به کار   . . . گر صفا مرد الهی زقضا نیست گریز             این جوان را تو ز زندان به شرف زنده بدار (5) ^^^^ چند بیتی از زندان نامۀ  بلبل گرفتار  . . . دی صبا مژدۀ گل از چمن آورد چرا                  فروردین بوی گل یاسمن آورد چرا خبـــر تازه نسیم از چمــن آورد چرا                 باز باید خبر خوش به من آورد چرا که مـــرا رشتۀ بیداد وستم پر بسته است به قفس کرده مرا بختبد و در بسته است  . . . (۶)                                                           ^^^^ خلیل الله خلیلی آن نیمه شب آهی که نیم شب زند از سینه سر همی             از طــارم سپــــــهر نمـــاید گــذر همی جـــریان سیل خون نبــود افتخار مرد             مرد آن بود دکه خشک کند چشم ترهمی یک مشت استخوان ورگ .پوست بیشن نیست              چون نیک بنگریسرو پای بشر همی این قالب شکسته نیرزد به هیچ اگر                نبو به سینه اش دل صاحب  اثر همی شد پنج ماه خسته به زندان فتاده ام                 قفل است روز وشب سرمن این شوم درهمی     نی جلوۀ ستاره نه سیمای آسمان                   نی نور آفتاب نه باد سحر همی  آن جبهۀ گشادۀ زیبندۀ فلک              یک لمحه می نماید بس مختصر همی آن هم زپشت پنجره گویی نموده است             اهریمن زمانه( یعنی محمد هاشم خان)*جبین ترش تر همی بال نسیم بشکند آخر چه می فتاد                    گر می گرفت یک سحر خبر از من همی چشم ستاره کور شود شام ها که نیست                       آز آشنای بی کسش نظر همی گویند نوبهار شد وسبزه سر کشید                 گل ها دمید باز به هر بوم وبر همی گویند طثل من ، گل من ، نوبهار من ( یعنی تو ماری ) * آن نادانۀ مرغک بی پال وپرهمی نو باز کرده لب به سخن چون گل سپید                       وزلعل خویش تازهفشاند شکر همی چون صید زخم خورده به حسرت کند نگاه                    در روی هرکسیبه هوای پدر همی زین داستان تیره دلم سخت شد ملول               این مرغ ناله یم دونفس بیشتر همی زین تنگنا به کشور خورشید کن سفر             یعنی برآستانۀ خیر البشر همی پشمینه پوش وادی لم یزرع حجاز                 سلطان بی سریر وشۀ بی کمر همی ای پایۀ لال تو از عرش برهمی                    گردون به پای بوس تو چون خاک در همی  پروانۀ نجات مرا زودتر فرست                    تا بند خسته ام نکند بیشتر همی دستی بلند کنکه به آمین آن ملک                     در پیبشگاه عرش زند بال وپر همی    (۷)   ^^^^   سید محمد اسماعیل بلخی   شب دیجور بس شگفت است به ما حالت زندان امشب کنج تنهائی و سرمای زمستان امشب جرم عشق وطن و حق طلبی یک زهزار می دهم شرح بر ملت افغان امشب اولا یک نظری کن به جهان و پس از آن نظری کن به جهان داری ِغولان امشب ﻣﺠﻠﺲ ﮔﺮم ﺑﻪ ﺳﺎﻟﻮن ﻣﺠﻠﻞ در ﻗﺼﺮ  . . . ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮ ﻏﻔﻠﺖ ﺷﺎن ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺮھﺎن اﻣﺸﺐ ان ﯾﮑﯽ ﺧﻮش ﮐﻪ ﻓﻼن ﺗﺎﺟﺮﻟﻮﮐﺲ ازﺧﺎرج  ھﺪﯾﻪ اورده ﺑﻪ ﻣﻦ از ھﻤﻪ ﺳﺎﻣﺎن اﻣﺸﺐ ان ﯾﮑﯽ ﺧﻨﺪه ﺑﻪ ﻟﺐ داﺷﺖ ﮐﻪ از ھﺮات  ﮐﺮک ﺧﻮب اﻣﺪه و ﭘﺴﺘﻪ ﺧﻨﺪان اﻣﺸﺐ ﺷﺎد ﯾﮏ ﺳﻔﻠﻪ ﮐﻪ از ﺧﺎطﺮ ﺟﻠﺐ ﻧﻈﺮم  دو ﻟﮏ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺣﮑﻤﺮان اﻣﺸﺐ . . . ﺧﻮﺟﻪ ﺳّﺘﺎر، ﮐﻪ ﯾﮏ ﻋﺴﮑﺮﺑﺎوﺟﺪان اﺳﺖ  داﺷﺖ آھﺴﺘﻪ ﺧﻄﺎﺑﺎت ﺑﻪ وﺟﺪان اﻣﺸﺐ : ﺧﻮب داﻧﯽ ! ﮐﻪ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﻨﻤﻮدم ﺑﻪ وطﻦ ﻋﺮض ﻣﺎ را ﺑﺮﺳﺎن ﺑﺮ در رﺣﻤﺎن اﻣﺸﺐ ﻣﻦ ﺑﺪ ﯾﻨﺠﺎ ﭘﺪر ﭘﯿﺮ ﺑﻪ زﻧﺪان د ﮔﺮ ای ﺧﺪا ! ﺑﺎز ﺑﻪ درﮔﺎه ﺗﻮ ﺷﮑﺮان اﻣﺸﺐ ﻣﺎدر ﭘﯿﺮ ﻣﺮا ﺻﺒﺮ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﺎ  ﺗﺎ زھﺠﺮان ﻧﮑﻨﺪ ﻧﺎﻟﻪ و ﮔﺮﯾﺎن اﻣﺸﺐ  . . . آﺻﻒ ﻣهـﺪوی ﻣهــﺪی ، آنــُدِّر ﯾﺘﯿﻢ  ﻧﻔﺴﺶ ھﻢ ﻧﻔﺲ آه ﯾﺘﯿﻤﺎن اﻣﺸﺐ آن ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺎن وطﻦ ﺳﺮوﻗﺪش  ﺳﺮ و ﺷﻤﺸﺎد ھﻤﻪ ﻻﻟﻪ ﻋﺬاران اﻣﺸﺐ ﻣﻮی رﯾﺶ و ﺳﺮ او ﺳﺒﺰۀ ﺑﺴﺘﺎن ﮐﻤﺎل ﺳﺨﺖ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺑﻪ ھﻢ ، ﺳﺒﺰه و رﯾﺤﺎن اﻣﺸﺐ ﻣﻨﻈﺮ اھﻞ ﻧﻈﺮ ﺑﻮده ﮐﻪ آوﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮد ﭼﮫﺮه در ﻣﻮی ﺳﺮ و رﯾﺶ ، ﭼﻮ ﻣﺮﺟﺎن اﻣﺸﺐ ﭼﯿﺴﺖ ﻣﻘﺼﺪ ﮐﻪ ﺑﻮدﺧﺎرﺳﺮاﻓﺮاز ﭼﻤﻦ  ﮔﻞ ز ﮔﻠﺰار، ﭼﺮا آﻣﺪه ﭘﻨهــﺎن اﻣﺸﺐ ؟ زان ﺳﺒﺐ ﮔﺸﺘﻪ ﻧهـﺎن درﺗﻪ ﺧﺎﺷﺎک ﺧﺰان  ﺗﺎ ﮐﻪ ﺷﺎﻟﻮده ﺑﺮﯾﺰد ﺑﻪ ﺑﮫﺎران اﻣﺸﺐ ﻧﮕهـﺶ از ﺻﺪف ﻣﺮدﻣﮏ دﯾﺪه ﺑﻪ ذوق  در طﭙﺶ ﺑﻮد ، ﭼﻮ ﻣﺮوارﯾﺪ ﻏﻠﻄﺎن اﻣﺸﺐ ﮔﺎه ﯾﺎدش ز ﭘﺪر ﺑﻮد ، ﮐﻪ ﮔﺮدﯾﺪه ﺷهــﯿﺪ  از ﺧﺪا ﺑﺎد ﺑﺮ او رﺣﻤﺖ و رﺿﻮان اﻣﺸﺐ ﮔﺎه در ﯾﺎد دل ﺳﻮﺧﺘﮥ ﻣﺎدر ﺑﻮد  ﮐﺰ ﻓﺮاﻗﺶ دل ﭘﺮ ﻏﺼﻪ و ﻧﺎﻻن اﻣﺸﺐ ﺑﻪ ﺧﻤﻮﺷﯽ ﭼﻮ ﺑﺮد ﻟﻄﻤﮥ طﻮﻓﺎن ﻏﻤﺶ  ﻓﮑﺮ ﯾﻮﻧﺲ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎد ﺳﻠﯿﻤﺎن اﻣﺸﺐ(۸)                      ^^^^ جمشید شعله ( چاه آبی ) روشــــندلی بــــه روز سیه در نشستن است زانروست شعله  بی گنه در دهمزنگ خواب : همنشين يادی که تنــــــــهايی کبابم کرده است                در گــــــــــــذار آتش انديشه آبم کرده است کوته قفل تنگ  و تاريک غـــــــم اندود خنک                بی نصـــيب از فيض نور آقتابم کرده است اختلاف وضع کلفت پــــــــــــــرور اهل فساد                ناامـــــيد از اختلاط شيخ و شابم کرده است شعله بين بيداد و ظلم و جور اين خود کامگی                همچو مو در آتش صد پيچ و تابم کرده است ^^^ همــــــــنشين تاکی به اين حال پريشان بينمت                محو نيرنگ جفای مــــــــــه جبينان بينمت آن رخ بشـــگفته چون گل وان لب پرخنده کو                با دل پرداغ همچون شمـــــع گريان بينمت ای گرامی گوهر بحر مروت از چــــــــه رو                 از خذف هم در کف هر سفله ارزان بينمت خلقی از خوان نوالت لقمه می اندوخت حيف                  حاليا محتاج دونــــــــــان پيش دونان بينمت نی دليلی کاروانی نی فروغ محـــــــــــــــفلی                  شعله اينجا چــــون چراغ زير دامان بينمت   ^^^ ناله زدل به خون نشست آه نبرد ره به لب                    بلبل نکتــه سنج را حوصلهً سخن کجا داغ به دل مينهد سينـــــــــــه کباب ميشود                     مشعل انجمن کجا برق شرر فگن کجا(۹)  . رونق نادری لوحۀ ديوان دهمزنگ  باخـــــو ن نوشته لوحة ديوان دهمزنـگ بركشـته گــــان بناشده بنيان  دهـمزنـگ گلگون زنقش خون همه دامان دهمزنگ سرها چوگــوي خفته به ميدان دهمزنگ افتاده ايم درخــم چوگان دهمزنگ اين ساحه هست مد فن اجــساد  اين وآن درخــــــون فــتاده پــيكراولاد  اين وآن زينجا بلند نــــــــــاله  وفــرياد ايـن وآن بازيـچه است دركف  بـيداد  ايــــن وآن نابود باد حامي واركــان دهـمزنـگ  . . .  اينـــجا اساس عمردگرگون نـــهاده انـد زين ســــاحه نام عاطـفه  بيرون نهاده اند تهداب اين بنا هـمـه  درخون نــهاده انـد مـارا  چــومــرده وزهمه مدفون نهاده اند اي بيــخبر زخون شهيدان دهـمزنگ  . . . درپشت ميله هـــا همـه حيران نشسته انـد خود باغ وحش ديده اي انسان نشسته اند هريك به حــال زار وپريشــان نشسته اند برخي به  سوگــواري وگريان نشسته انـد اين گونه است صحنه وجريان دهمزنگ ( ۱۰) ادامه دارد رویکرد ها وتوضیحات 1-   ﻣﺠﻠــﻪ زﺑــﺎن و ادﺑﻴــﺎت ﻓﺎرﺳــﻲ   س ۴  ـ ش ۱۱  ـ ﺗﺎﺑــﺴﺘﺎن ۸۷ .  ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺸﺘﺮك در ﺣﺒﺴﻴﻪﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ . دﻛﺘﺮ ﺻﺎدق اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ ﻛﺎوري / رﺣﻴﻤﻪ ﭼﻮﻻﻧﻴﺎن . اﺳﺘﺎدﻳﺎر داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ ـ واﺣﺪ آﺑﺎدان / داﻧﺸﺠﻮي دﻛﺘﺮي زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻋﺮﺑﻲ   داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ ـ واﺣﺪ ﺗﻬﺮان ﻣﺮﻛﺰي  . 2-   سرور جویا . عزم متنی ما . این سرودۀ شادروان سرور جویا را سالها پیش استاد لطیف ناظمی لطف نموده برای اینجانب فرستاده است. 3-   رها درباد. ثریا بهأ. ص ۴۳. ناشر شرکت کتاب.  تهران. ایران . ۱۳۹۱ خورشیدی 4-   محمد ابراهیم صفا. مجموعۀ لالۀ ازاد. به اهتمام محمد یوسف صفا.ویرجینا. امریکا. ۱۳۸۴ خورشیدی از روزن محبس  دارای ۲۰ بیت است. 5-   شعر شکر گزاری دارای  ۱۳ بیت است. مراجعه شود به لالۀ آزاد. ص ۲۲۶ 6-   بلبل گرفتار دارای ۳۰ بیت است. رجوع شود به  لالۀ آزاد ص ۱۸۸ 7-  خلیل الله خلیلی . یادداشت ها. تهیه کنندگان . ماری خیلی وافضل ناصر ی.ص .۲۳۱ . استاد  می گوید که  در زندان شعر های خویش را نخست با رغاال در دیوار  می نوشتم ومامور می آمد وپاک می کرد.قصیدۀ آن نیم شب  که ۸5  بیت بود از سر شب نوشتم وتاصبح تمام کردم. توضیح اهریمن زمانه (محمد هاشم خان ) و ( تو ماری – دختر استاد-) در داخل مصرع ها ، در اصل کتاب یادداشت ها آمده است.  8-  قصیدۀ شب دیجور نخست در زندان مخصوص ولایت کابل سروده شده است.هنگامی که تعدادی از زندانیان سیاسی به زنداتن دهمزنگ انتقال یافتند، در آنها دست به دست  می گشت. سید بلخی نام تعدادی از زندانیان را در قصیدۀ خویش آورده است. نام های در بند های گزینۀ موجود نام برده است  عبارت اند از : خواجه ستار فرزند  خواجه عبدالقیوم که سردار محمد داؤود خان با ایشان مخالفت داشت، سرانجام خواجه عبدالقیوم خان و خواجه محمد ستار را در کودتای نام نهاد  عبدالملک عبدالرحیم زی، زندانی نمود. آصف مهدوی : محمد آصف آهنگ، فرزند مهدی جان که در بسا از آثار به نام مهدی جان چنداولی یادشده است. مهدی جان به دار آویخته شد. در آن هنگام فرزندان او  محمد آصف آهنگ، یونس جان وسلیمان جان  کودک بودند. 9-   کلیات جمشید شعله چاه آبی . به کوشش دکتر جمراد جمشید. تهران . ایران. ۱۳۷۹ خورشیدی . چاپ ژمان. جمشید خان شعله، شعر های بلند دیگری نیز در زندان دهمزنگ  سروده است. از جمله شرارۀ آتش ( در ماه اسد سال  ۱۳5۷ خورشیدی )، قصیده یی است ، که " کرنولوژی فساد در کشور وسر انجام هم رویکار آمدن فاجعۀ ثور( در آن ) تبلور یافته است  . . ." تبصرۀ مهتمم کتاب  جناب دکتر جمراد جمشید. 10- رونق نادری. ارمغان زندان. « “ارمغان زندان” که بیان و تمثیلی از اوضاع سیاسی ناگوار و فقر و بیچاره گی مردم و عصر استبداد است و در حدود دو هزار بیت را در قالب مناجات، قصیده، اشعار انتقادی در بر دارد، در داخل زندان مخوف آن وقت به پایان رسانید ولی  این دیوان در آنزمان اقبال چاپ نیافت و  دلیل عمده برعدم چاپ آن سروده های انتقادی شاعر است که برملا کنندۀ  رنج  ومشکلات مردم و همچنان ظلم نظام های استبدادی وقت است زیرا اکثر اشعار این دیوان درپشت میله های زندان سروده شده است و لی این اثر نایاب به به طور دست نویس در نزد علاقمندان وجود داشت که درسال ۲۰۰۰ میلادی از طرف ملاعوض عاکف در کراچی پاکستان به چاپ رسید .».  به نقل  از نوشتۀ سخنور ، تارنمای کانون فرهنگی حکیم ناصر خسرو بلخی.  ۱۳۹۰خورشیدی.

کودکان در" کـُـره خانۀ " زندان دهمزنگ زندانی در فکر اطفال وخانواده " دیوانه ها " در زندان دهمزنگ

کودکان در" کـُـره خانۀ " زندان دهمزنگ  در منزل تحتانی  زندان عمومی دهمزنگ ، مکانی را " کُره خانه " می نامیدند. در آنجا اطفالی زندانی بودند، که بالاتر از ده سال عمر داشتند. آن اطفال یتیمانی بودند، که  پدر ومادر خویش را از دست داده ودر کمال بی کسی و بی نوایی وبی سرپرستی، برای پیدا نمودن لقمه نانی، کوچه گرد شده وبالاخره به کیسه بری و دزدی روی آورده بودند . شادروان محمد هاشم زمانی که نخستین زندان دیده یی است که پیرامون وضعیت کودکان زندانی مفصلترنوشته است،ضمن برملایی اوضاع رقت بار زندگی  کودکان وضمن یادآوری از یک ملایی که ظاهر آراسته اما باطن آگنده از مفاسد اخلاقی داشت و باشی  " کره خانه" تعیین شده بود، می نویسد : حکومت شهر ناپرسان به جای آن که  آن اطفال معصوم وبیگناه را در مکان های چون " مرستون " ( یا مؤسسۀ خدمت به اطفال یتیم و غریب ) بفرستد که تعلیم وتربیه و آموزس ببیند، در ظلمتکدۀ جهالت نگه داشته بود.( ۱ )  کودکان زندانی در کارگاه صنعتی زندان به کار گماشته شده بودند. آن کودکان در معرض استفادۀ های سؤسرباشی ها، انضباط ها وباشی ها قرار می گرفتند.( ۲) آن تعداد کودکانی که همراه خانواده های شان  زندانی می شدند، تا هنگام آغاز جوانی نزد مادر خویش در زندان زنانه  توقیف ولایت کابل ویا بقیه زندان ها می بودند. پس از آن، به زندان دهمزنگ فرستاده می شدند، وضعیت متفاوت تری داشتند.آنها به عنوان زندانیان سیاسی جوان، از محضربزرگسالان درس فرا می گرفتند.  کودکان بیشماری درزندان های که با خانواده به سر می بردند، به علت امراض مختلف به ویژه مرض مهلک حمای لکه دار جان داده اند. محمد هاشم زمانی در این مورد نیز گفتنی تأثرباری ازکودکان خانوادۀ زمان خان دارد. بر بنیاد اطلاع او، تنها ۲۸ تن آنها وفات یافتند. درحالی که هیچ کس نمی دانست که آنها را کی کفن نمود و در کدام آرامگاه دفن نمود. ( ۳) اما از رقم مرگ ومیر کودکان " کره خانه " منبعی در دست نیست .         زندانی در فکر اطفال وخانواده اعضای خانوادۀ زندانی در پیوند با او سخنان وخاطره های درد آمیز بسیار دارند. به صورت عموم می توان گفت، که زندانی نیز از موقعیت خویش به عنوان شخص در بند، در فکراعضای خانواده بوده است. زندانی اگر متأهل و یا دارای فرزندی نبوده، یاد مادر وپدر او را همراهی نموده است. و اگرمتاهل و دارای اطفال بود، تشویش ونگرانی از سرنوشت آنها نیزهمراه آزار دهنده اش بوده اند. تشویش زندانی در دوره هایی که تا حال بازنگریسته ایم، ازجهت معیشت ویا تهیۀ غذای شب و روز زن وفرزند،کرایۀ خانه، سرنوشت کودکان که از مکتب اخراج می شوند ویا آنها را به مکتب نمی پذیرند؛ شکنجۀ پایان ناپذیر ایام زندان برای او بوده است.  آن سوی دیگر، اعضای خانواده ، پدر و مادر زندانی ویا  زن وکودکان او نیز در دیدن شکنجۀ  بیرون از زندان سهیم بوده اند. زیرا حکومت محمد نادرشاه وبرادرانش، هنگام به زندان افکندن شخص طرف غضب وسرکوب، امکان ومنبع میسربرای ادامۀ حیات خانواده ویا معاش ماهوار او را نیز از دست اش می گرفتند. واگر زندانی دارای جای وجایدادی بود، ازطرف حکوت غصب می شد. این عامل وافزون بر آن تهیه غذا ولباس برای زندانی بار دوش خانوادۀ او بود.  متأسفانه از هزاران خاطرۀ تلخ خانواده ها، که در این زمینه وجود داشته است، تا حال اندکی را در اختیار داریم. بازشناسی اثرات تلخ و دیداری که خانواده ها با آن داشته اند، ابعاد هدف زندان افگنی واعدام ها را بیشتر معرفی می کند. دنبال نمودن همه تأثیرات مخرب مادی و روحی چنان بُعدی از سرکوب ها وانسان آزاری ها نیز، در شناسایی  مواضع سیاسی اعضای  خانوادۀ آن زندانیان مدد می رساند . گزینه های این متن فشرده ، که منحصر به زندان دهمرنگ نیستند، از توجه زندانی به اعضای خانواده به ویژه به فرزندان حاکی می باشد. محمد مهدی جان  صبح ،  هنگامی که مهدی جان (یکی از شخصیت های محبوب ،منشی شاه امان الله خان وطرف غضب محمد نادرشاه )  از ادای نماز فارغ شده بود، دقایقی گریسته و درچپرکت خود استراحت کرده است. عامل نزدیک گریستن او، اعدام خواجه هدایت الله خان بود.   که روز پیش به دار آویخته شده بود. اما، لحظاتی سپری نشده است ، که خیال محمد وردکی  حواله دار، دروازۀ سلول او را باز نموده و گفته است که :  "مهدی جان را به دائرۀ قلعه خواسته اند."   شادروان  مهدی خان و شادروان سرور جویا اما مهدی جان گفته بود، که : " مثل خواجه ( هدایت دالله خان) روز آخر زندگانی من می باشد." و درادامه طی سخنانی به هم سلولی خویش (عبدالصبورخان غفوری)  گفته، که : "  . . . می فهمم که این آخرین دقایق زندگانی من است. با تو وداع می کنم. مرا از دعا فراموش مکن؛ واگر از زندان نجات یافتی، از یونس ( در زمان حاکمیت حزب دموکراتیک خلق افغانستان به شهادت رسید )  وآصف (محمد آصف آهنگ از رهبران مشروطه خواهی وعضو حزب وطن به رهبری شادروان میر غلام محمد غبار ) پسران یتیم من خبر گیرا باش.  من از جهان نا کام ونامراد کشته می شوم. درحالی که اولادهایم صغیر وعیالم جوان می باشد . . ." ( ۴ )    حاجی محب الله خان یک تن از تاجران نامدار خان آباد که دارندۀ زمین وباغ وسرای و دکان ها بود، هدف سردار محمد هاشم خان صدراعظم قرار گرفت. مطابق شیوۀ معمول حکومت که نزدیکان وخویشاوندان شخص مورد نظر را نیز زندانی می کرد؛ خسر و یک تن از خویشاوندان حاجی نیز زندانی شده بودند. مامور زندان  با توجه به متمول بودن  حاجی، همواره او را زیر فشار می نهاد و اذیت می نمود وهر روز چیز تازه یی تقاضا می کرد. از حاجی  قالینچه، قالین وپول هنگفتی  می طلبید. حاجی را تهدید می نمود، که به تقاضا های او لبلیک بگوید، در غیر آن صورت ، شب هنگام خفه خواهد شد. اما ، حاجی که تهدید  مامور زندان را جدی  گرفته بود، همواره می گفت که : " بازخواست گر کیست،  وای بر حال  آل واولادم که بیوه وبیچاره می شوند. بعد از ادای این کلمه شروع به گریه نموده واشک های خود را با دستمال خود پاک می کرد . . ." (۵)     مامورعبدالقیوم خان  شکنجه ها و مقاومت مامور قیوم خان، کم نظیر است. اما اوهمیشه در فکر فرزندان خویش نیز بوده است . وی  می نویسد :  " تمام این ماجرا و لت و کوب یک طرف بود و جدایی من از قدیر جان و جلیل جان پسرانم؛ و زلیخا دخترکم، جانب دیگر، هر لحظه که اوشان به یادم می آمدند ، دنیا به نظرم تاریک می شد و قلبم از حرکت باز مي ماند."(۶ )                           عبدالغیاث خان کوهستانی   مورخ ۱۲حمل ۱۳۳۶ دخترم بی بی مدینه که هشت سال دارد، بر خلاف همیشه که با مادرکلانش یکجا میآمد، امروز تنها آمده بود. واین موضوع را عسکری که لباس هایم را آورد برایم گفت.آسمان کابل پوشیده ازابر سیاه بود . بیدریغ برهمگان یک سان می بارید.ودریای چمچه مست کابل مقابل چشم مُلا های پلی خشتی مستی میکرد ومی غُرید و قربانی می طلبید. نمی دانم احساس عجیب برایم دست داد.دردی در سینه ام بود، نمی توانستم نفس بکشم . به دیوار تکیه زده نشستم .خانۀ ما در رکاخانۀکابل بود و از این که مدینه چگونه بااین وسایل تنها آمده و از پــُل آرتل که در چنین مواقع آب بالا، چطور گذشته.خیریت باشد وچیزهای  دیگر.عسکری که لباس ها را آورده بود قربان بای نام داشت، از ازبک های شمال کشور بود. پیش من پنهانی قران و خط فارسی می آموخت . گفت : ملاصاحب جگر خون نباش. خودم کمک می کنم از پل تیرشود. تا قربان بای برگشت خدامیداند که برسرم چه گذشت قربان بای گفت: ملا صاحب آب یک زانو آمده بود بالا . خوب شد رفتم و اِلا آب می بردش (۷). عبدالغنی خان ترجمان عبدالغنی خان ترجمان که همراه هیأت دپلوماتیک افغانستان در زمان شاه امان الله خان، به روسیه وچین رفته بود." دومرتبه محبوس گردید. . . در سن بیش از ۸۰ سالگی در زندان جان داد." خاطره هایی از فرزندان خویش را هنگام دیدار در زندان ( بار اول ) چنین گفته بود: " آن روز هیچ یادم نمی رود، همسرم چهرۀ رنگ پریده داشت، دخترم هشت ساله شده بود وپسرم که پا به سن شش گذاشته بود، حیران حیران به من نگاه می کردند. پسرم می گفت:  پدر جان چرا خانه نمی آئی؟ اینجا چه کار می کنی د؟  پدرِ دیگران به خانه های شان می آیند، تو چرا نمی آیی؟ نمی دانستم به او چه جواب بدهم. از بغلم دور نمی شدند . ( پسرم )  می گفت: اگر امرور خانه می بودم  یک گدی پران قیل می کردم.  به او گفتم: جان پدر همین که خلاص شدم، خانه می آیم اما او کلمۀ خلاصی را نمی دانست. می گفت : امرزو رخصتی است بیا که خانه بروینم. سوال های او، مادر و همسرم را به گریه انداخته بود. به او گفتم : نازنین پدر هوش کنی که بسیار شوخی نکنی .مادرت را آزار  ندهی، درس بخوانی که بچۀ خوب باشی  و  . . .  نمی دانید با از دست دادن مادرم چه اندازه متأثر شدم، اما به خاطر اطفالم جلو اشکم را گرفتنم ، به تمام دستگاه حاکمه نفرین فرستادم ." (۸)                                  اخراج اطفال از مکتب تشویش بسا از زندانیان سیاسیی دارای  فرزند، از این رهگذر نیزبوده است، که حکومت فرزند ویا فرزندان ایشان را از مکتب اخراج می کرد. واگر طفل ویا اطفال ایشان به سنی می رسیدند که شامل مکتب شوند ادارۀ مکاتب از پذیرش آنها خود داری می کرد . آمرین ماکتب با دریافت این اطلاع، که پدر طفل زندانی است ، از پذیرش آنها می هراسیدند. به این لحاظ اکثریت کودکان زندانیان آن هنگام یا از رفتن به مکتب محروم شده ویا اگر متعلم بودند از مکتب اخراج شده اند. مواردی داشتن واسطۀ مؤثر به کودک کمک رسانیده است تا شامل مکتب شود. به طور مثال ، از سرنوشت چند تن از اعضای خانوادۀ سرشناس شاغاسی خیل از غند مشر فیض محمد خان سکندر، مشهور به برگد صاحب را می آوریم : " با سقوط رژیم انمانی دورۀ ادبار خانوادۀ بزرگ شاغاسی خیل آغاز شد و در شروع سلطنت محمد نادرشاه عدۀ زیاد این خانواده که تعداد شان به ۲۰۰ نفر خورد وبزرگ، زن و مرد می رسید، تحت الحفظ به جلال آباد اعزانم شدند واکثر جایداد های شان ضبط گردید. حکومت آن وقت می خواست  این خانواده را به هند برتانوی تبعید نماید، ولی آن حکومت از قبول آنها ابا ورزید. آنها مدت چهار ماه را در هوای گرم آنجا در باغ سراج العماره که در اثر جنگ به مخروبه تبدیل شده بود، به سر بردند وعده یی از اطفال وپیران شان در آنجا در اثر گرما تلف شدند. تا آن که حکومت مجبور شد آنها را دوباره به کابل خواست وزیر نظارت قرار داد. . . غند مشر فیض محمدخان سکندر در سن ۳۵ سالگی ( ۱۳۰۹) به زندان رفت. .. . دارای سه پسر بود. جان محمد (بعداً پوهاند داکتر جان محمد فیضی سکندر) فیض احمد فیضی سکندرو ضیأ احمد فیضی سکندر. جان محمد را که در صنف ابتدائیه مکتب استقلال درس  می خواند، پس از زندانی شدن پدرش از مکتب اخراج کردند وطفل بیچاره چند روز ی در خانه درحال گریه بود، تا آن که مادر کلانش ( خانم سردار گل محمد خان ) که با ملکه ماهپرور خانم نادرشاه دوستی وقرابت داشت، عارض شد وگفت که " اگر پدرش را گنهکار می دانید، طفل معصوم چه گناه کرده است که او را از مکتب اخراج کرده اند." این دیدار نتیجه داد و به وساطت ملکه برای جان محمد دوباره اجازۀ شمول به مکتب داده شد . . ." (۹)                             " دیوانه ها" در زندان دهمزنگ از وضعیت دشوار، طاقت سوز وطاقت فرسا که بر زنده گی  زندانی ها حاکم بوده است؛ شنیده ویا خوانده ایم؛ اما، اگر هیچ گاه  انسان دشواری نادیده نمی تواند روزگار شخصی را درک نماید که در معرض دشواری  قرار دارد، زندان نادیدگان نیز نتوانند جهان شکنجه آمیز زندانیی عذاب و شکنجه دیده را دریابند. به ویژه از آنانی را که ادیب وشاعر ونویسنده ومسلکی امور مختلف بوده اند، اما ، بدون جرم وگناهی، زیرپاشنه های شکنجه افتادند، توهین وتحقیر شب وروز را شنیدند و دیدند. آری، سفر به دنیای آنها وآشنایی با آن ساده نیست. زندان های حکومت سلطنتی افغانستان در واقع دستگاه شکنجه گری بودند که بدون وقفه به اذیت وآزار می پرداختند. آن وضعیت گونه های مختلف بیماری جسمی و روحی را بر زندانیان تحمیل می نمود. درنتیجه تعدادی از بیگناهان ادارۀ اعصاب را ازدست داده و دچار نوعی اختلالات عصبی می شدند. این زندانیان را در اطاق درازی انداخته بودند که " درازخانۀ دیوانگان " نام گرفته بود. در " دراز خانۀ دیوانگان " زندانیان بیمار سیاسی و جنایی یک جا بودند.  در حالیکه در بخش های دیگر زندانیان جنایی را با زندانیان سیاسی در یک دهلیز جای می دادند. و این خود یکی از اشکال شکنجه برای زندانیان سیاسی بود. برای بیماران مظلوم " درازخانه "هنگامی توان کار در بخش صنعتی  زندان را داشتند، دو نان خشک توذیع می شد. ولی پس از بیشتر شدن بیماری ، همان نان خشک نیز برای آنها داده نمی شد. تعدادی از آنها به خوردن  پوست کچالو ویا بقایای سبزیجات دور انداخته شده از طرف زندانیانی موفق می شدند که توان پخت وپز را داشتند. بربنیاد گواهی جناب هاشم زمانی  بعضی از آنها در باغچۀ حویلی  قلعۀ جدید زندان دهمزنگ  برگ های درختان را می خوردند. با توجه به نوعیت بیماری روانی، زدو خورد وجنگ همواره میان آنها  جاری  بود. باشی ها نیز از وسایل  لت وکوب کار می گرفتند. وضع لباس، ریش وبروت، نظافت،  . . . آنها ترسناک وبویناک بود.  ملایی نیز وظیقۀ "  نهی از منکر " را در برابر آنها انجام می داد. از اجراات آن ملا حکایت شده است که در یکی از روز های ماه رمضان، وقتی داخل " دراز خانه " شد، دید که چند تن از " دیوانگان " مشغول نوشیدن آب و خوردن توته یی از نان خشک استند. ملا به ضرب وشتم آنها آغازید و گفت : شما صحیح وسلامت استید. زمین وآسمان را  می شناسید. وظیفۀ من است که هر کس را که در روشنی روز ، روزۀ خویش را بخورد، چنین بزنم.  منده گل ( یک تن از زندانیان ) برای ملا گفت : « تو که با خوردن نان خشک مردم گرسته را می زنی، انسان کم عقل تر از تو وجود ندارد. انسان کوشش می کند تا معدۀ کرسنگان را سیر کند وتو  انسان های گرسته را پیهم می زنی  تا بمیرند  و دنیا برای شما باقی بماند که در آن میله وعیش ونوش خویش را انجام بدهید.اما ، ما مردم گرسنه معده های خویش را خود ما سیر می کنیم تا زنده بمانیم و دنیا را از دست شما مردم کم عقل پاکیزه می نماییم ، تا انعامی برای ما بماند. روزه را  کسانی می گیرند که بانگ مرغ در شکم دارند و هنگانی افطار می کنند بهترین غذا ها  برای شان پهن شده است. برای ما گرفتن روزه چه فایده دارد. ما در اینجا، چنان گرسنه هستیم که نان برای خوردن نداریم . . .» (۱۰) شایان یادآوری است که بیمار روانی را نیز به عنوان زندانی سیاسی  در "دراز خانه " انداخته بودند. در " دراز خانۀ " شخصی با نام جهان گل ، شش سال به عنوان زندانی سیاسی زندانی بود. درحالیکه او پیشتر تکلیف روانی داشت و از منزل خارج شده بود. تلاش های برادرانش  برای اثبات بیماری  و رهایی او شش سال را دربر گرفت .(۱۱) ادامه دارد رویکردها وتوضیحات ۱-   محمد هاشم زمانی. زندانی خاطرات  ص ۱۷۷.  ۲-   اثر بالا . ص ۵۵ ۳-   اثر پیشین. ص ۳۰ ۴-   عبدالصبور خان غفوری . سرنشینان کشتی مرگ یا زندانیان قلعۀ ارگ. ص ۲۴۲  . محمد مهدی خان همراه  با محمد ولی خان وکیل سلطنت شاه امان الله خان، فقیر احمدخان رئیس جنگلات ،غلام جیلانی خان چرخی، شیرمحمد خان  چرخی ، در ماه سنبلۀ ۱۳۱۲( اکست ۱۹۳۳) به دار آویخته شدند.  ۵-    سرنشینان ص ۲۲۴. ۶-   مامورعبدالقیوم خان.مامور دارالتحیر شاهی .به اهتمام بهأول ملک عبدالرحیم زی. قسمت ۳. تارنمای کابل ناتهـ. ۷-  چند خاطره ویادداشت برجای مانده ازشادروان عبدالغیاث خان کوهستانی. تارنمای کابل ناتهـ ۸-   محمدآصف آهنگ.  یادداشت وخاطره های زندان . متن قلمی . ۹-  خالد صدیق چرخی .برگی چند از نهفته های تاریخ درافغانستان.افزوده یی از داکترسید عبدالله کاظم بر چاپ دوم ص ۵۰۰ . انتشارات شاهمامه. هالند. ۲۰۱۲. ۱۰-   زندانی خاطرات ص ۱۷۷

عبدالغنی خان ترجمان " . . .  کاش جرم وگناهیی را مرتکب می شدم تا مانند مجرمین جنایی محکمه می شدم؛ وایام حبسم معلوم می شد. ولی حالا نمی دانم که چه خواهد شد؟ از هر محبوسی که می پرسم جرم شما چیست؟ آیا معیاد حبس شما تعیین شده است یا خیر ؟  می گویند: اینجا قبرستان زنده گان است، گناه ما همین است که جرمی نداریم . شاید از سر و ریخت ما خوششان نیاید. از این بالاتر چه جرم خواهد بود ؟  . . ."   محمد آصف آهنگ " روزی میر علی اصغر شعاع که به جرم بیگناهی وتعصب سردار محمد داؤود خان به زندان رفته بود؛  وخود را بیگناه می دانست، فکر می کرد که زودتر رها خواهد شد، از عزیز توخی پرسید که : ما گناه نداریم، چه وقت رها خواهیم شد؟ عزیز توخی گفت :  مثلی که ما جرم کرده بودیم که در زندان هستیم . . .  این سال هشتم است که مولوی یعقوب ،حسن خان  و دوپسرش  محبوس اند و کسی از آنها نپرسیده است . . . همانطورهریک از زندانیان سیاسی را نام برد ومدت حبس شان را شمرد وبالاخره عبدالغنی ترجمان را معرفی کرد وگفت : از ۲۷ سال به اینسو زندانی است، ولی تا حال "جرمش" معلوم نشده است. . . بیچاره شعاع آهی کشید وسکوت کرد." مامور عبدالقیوم   "  . . . من كدام گناهی نكرده ام، پدر و پدر كلان من به اين خاك خدمت كرده اند، خودم به اين خاك خدمت كرده‌ام، اين نتيجه خدمت من است و بس !!. . . "                                                        چرا عده یی زندانی شدند؟ فرزند، خویشاوند و یا همسایه و دوست و آشنا، از زندان دیدۀ آزاد شده پرسیده است، که چرا زندانی شدید؟ واگر شخص زندانی شده در آنجا وفات نموده است؛ ویا اگر یک تن از اعدامیان است، علل اعدام او را از زنده ها جویا  شده اند. این گونه پرسش را گذشت زمان نیز درمیان می آورد. تاریخ می پرسد، که محی الدین خان انیس را چرا به زندان افگندند؛ و آن همه زندانیان دیگر چه گناهی را مرتکب شده بودند که آزار واذیت دیدند؟ چرا محمد ولی خان کفیل سلطنت، مهدی جان، اعضای خانوادۀ چرخی،  . . .  را به دار آویختند ؟ برایند تأمل بر سرنوشت زندانیان سیاسی بیشمار، خواستگاه سیاسی سرکوب ها را نشان می دهد. اما لازم است که موقعیت وخواستگاه مشخص هر کدام از حکومت ها مشخص  شود.  در مورد سرکوب هایی که جامعۀ ما پس ازبه قدرت رسیدن  محمد نادرخان وبرادرانش  دیده ، شایسته است که آن خواستگاه سیاسی  ویا نیازحکومتداری آن ها را بشناسیم. مدتی است که پاسخ های جای داشته در سینه های تنگ ومحدودۀ اطلاعات برخی ازخانواده  ها ، می خواهند به پرسش های دیرینه وپاسخ ندیده ، این مهم را توضیح دهند. سینۀ دردمند تاریخ سرگذشت زندانیان واعدامیان نیز خروشگاه می طلبد. آن مهم ، حوزۀ کار تحقیقی وحاکمیت شناسانه را برای بررسی علل سرکوب ها به وجود آورده است. این است که به دنبال نشان دادن  چهره هایی به گونۀ نمونه، به  سوی بازشناسی حکومتداری می رویم. گفتیم نخستین اشخاص ویا نهادی را که برای پاسخ دهی در نظر باید آورد، حکومتگران و دستگاه بگیر وببند آنها است، آنها باید توضیح می دادند که چرا آن تعداد از اشخاص را به زندان بردند ویا اعدام کردند؟ اما، حکومت خاندان سلطنتی افغانستان هیچ وقت به آن پرسش ، پاسخی را که در دل داشتند، نگفته اند . نه برای زندانیان ونه برای آینده گان . صورت کارکرد آنها چنین بود که بیشترین اوقات، قوماندان کوتوالی ( پسانترقوماندان امنیه) ویا یکی از صاحب منصبان با چند تن افسر به منزل شخصی رفته و برای او جملاتی شبیه این گفته اند که : شما برای چند سوال وجواب کار استید. ویا شما را کوتوالی خواسته است . . .  اما پیامد ادعای آن " چند سوال وجواب "، شکنجه گاهی می بود که اکثر اوقات سالهای متمادی را در برگرفته ویا شخص به اسارتگاه رفته، در همان جا جان داده است. اکثر اوقات بعد از شروع توقیف، شکنجه وآزار واذیت شروع شده است . با این منظورکه اسیر در بند باید چیزی بگوید وبنویسد که آنرا نگفته و نکرده است. اگر باری سردار محمدهاشم خان صدراعظم، گفت که زندان جای مناسب برای اصلاح است؛ ویا برای زندانیان گفت، که خدا شما را زندانی کرده است!! نه تنها پاسخ اصلی به پرسش های همواره موجود نبود و نیست و دست پرسش از دریافت علل دور نمی شود، بلکه گذشت زمان و نیاز تاریخ، به دریافت توجیه چنین پاسخ های سر به هوا وبی مسؤولیتی در برابر انسان ها ره می برد. چند باری هم در زمان پادشاهی محمد نادرخان و پسانتر ها، پس از اعدام برخی از شخصیت ها اعلامیه های مستهجن نشر نمودند ؛ و تهمت های نا روا و دور از حقیقت  بر زنده گی اعدامیان بستند . ویا تعدادی را زندانی کردند ومدعی شدند که کودتا می کردند، اما، سند ومدرکی ارایه نکردند. به این ترتیب تصمیم گیرندگان با اتکا به قدرت حکومتی وابزار سرکوب های غیر مسؤولانه با سرنوشت تعداد قابل ملاحظه یی از نخبگان بازی کرده اند. توضیح دهندۀ دومی برای این پرسش خود زندانی است. اما، زندانیان دورۀ مورد نظرما خود پرسنده است، که گناه من چیست وبرای چی من را درزندان افگنده وشکنجه می کنند؟ این پرسشی است که زندانیان بی شمار در درازنای تاریخ مطرح نموده اند. اگر از صدها هزار رویداد موضوع در تاریخ اندکی به گونۀ نوشتاری برای ما رسیده است، حبسیه های مسعود سعد، می تواند پرسش هزاران تن انسان بیگناه را انتقال دهد، که در پیشینه ها با بیگناهی  زندانی شده اند واز آنها پرسشی نوشتاری برجای نمانده است. وهمان تعجب و پرسش مسعود سعد:                        محبوس چرا شدم نمی دانــــم       دانم که نه دزدم ونه عیارم                         نزهیچ عمل نواله ای خوردم       نــزهیــچ قباله باقــیی دارم  به درازا کشیده است . برای زندانی سیاسی زندان دهمزنگ نیزهمواره مطرح بوده، که چرا زندانی شده است. برخی از زندانیان طی خاطرات ویا حبسیه های داخل زندان پرسشی را که مسعود سعد داشت،  باز آورده اند. و از خلال همین پرسش های آنان نیز است ، که  جفا ها و مظالم در حق انسان ها  وعلل ناهنجاری های بیشمار بعدی  را می توان دریافت.  در پایان نخست اشارۀ عمومی به آن  مردمانی داریم که طرف غضب وسرکوب حکومت بودند.          محمد نادر شاه    سردار محمد هاشم خان صدراعظم مردمانی را که حکومت سرکوب می نمود مردمانی که حکومت آنها را سرکوب نمود، به یکی از گروه هایی که در پایان نام می بریم ، تعلق داشتند: -                   آنانی را که محمد نادرخان ، در زمان پادشاهی امان الله خان، رقیب ومخالف می پنداشت؛ وکینه یی از آنها در دل داشت . -       طرفداران امان الله خان، مانند خانوادۀ چرخی ،محمد ولی خان  . . .  -       کسانی  که پیشنهاد همکاری از طرف محمد نادرخان را نپذیرفته بودند -       کسانی که به مخالفت با سیاست های  بریتانیه شناخته شده بودند. -       کسانی که  به عنوان دارندۀ ظرفیت های سیاسی وفرهنگی، مطرح بودند.   -       برخی  از متنفذین محلی وقومی . -       افراد سیاسی مشروطه خواه و تحول طلب.   -       بسااعضای خانوادۀ زندانی را نیز زندانی می نمودند. روابط خانوادگی ، قومی اجتماعی او را زیر نظر گرفته ، در پهلوی شخص مورد نظر، برخی از نزدیکان ویا همه را  به زندان می افگندند. -       برخی قربانی اختلافات داخلی خاندان سلطنتی شده اند.    زندانیان چه می گفتند مثال های اندکی را از پرسش چرا زندانی شدم ؟، می آوریم . مثال هایی را که در این گزینه در نظر گرفته ایم، هریک سخن صد تن دیگر را در دل دارد. ایجاز سخن در این باره را از آن رو لازم دیدیم که شرح حال بیشتر را باید در کتاب های،سرنشینان کشتی مرگ ع.ص غفوری، جنبش مشروطیت سعدالدین هاشمی ، جنبش مشروطیت مرحوم حبیبی ، قربانیان استبداد مرحوم پوهنیار ، زندانی خاطرات مرحوم زمانی ، وبه ویژه در کتاب تازۀ برگهای چند از نهفته های  تاریخ در افغاانستان ، می توان مطالعه نمود. نباید فراموش نمود که برخی از زندانیان می دانستند که چرا زندانی شدند.  عبد الخالق  قاتل محمد نادرشاه، از آن جمله است. ویا سید محمد اسماعیل بلخی مسؤولیت تصمیم علیه حکومت را عهده دار شده و با قاطعیت علیه مظالم   حکومت خروشیده بود. اما بیشترین زندانیان سیاسی زمان پادشاهی  محمد نادرشاه و محمد ظاهر شاه (درایام صدارت محمد هاشم خان)، همان اشخاصی اند که در بالا به  ایشان  اشاره شد. چندی در زمان صدرات  شاه محمود خان و صدارت محمد داؤود خان در پرتو لزوم دید همیشگی  حکومت آنها، تعداد دیگری را به بند کشیدند. کسانی هم زندانی شده وحتا به مرگ محکوم گردیده اند که عمل خویش را صلاح ومصلحت جامعه دیده، با تعجب دلیل زندانی شدن خویش را می پرسند. نخستین پرسنده یی را که در پایان در نظر گرفته ایم، دارندۀ همین ویژه گی است. او علیه مفاسد ورشوه ستانی و اعمال زشت سخنانی  را نوشته بود. اما تصورش این بوده است که چنین موقفی سزاوار آن نیست که در بند زندان باشد. در حالیکه حکومت چنان رفتار را تحمل نمی کرد. از آن پرسندۀ زندانی که در زمان پادشاهی محمد نادرشاه، زجر دیده است، می خوانیم : عبدالصبور غفوری   " کیفیت زندانی شدن من مجهول است. فهمیده نمی توانم که مرا به کدام جرم ویا خلاف رفتاری گرفتارساخته اند. زیرا که من مرتکب هیچ گناه واعمال نا جایز وخلاف اخلاق نگردیده ام .در کوچه وبازار جنگ وجدل نکرده ام ، چیزی را نه دزدیده ام ، قماربازوشرابخوارنبوده ام، قاتل وجانی هم نبوده ام ، رشوت واختلاس را بلدنیستم . من دریکی ار مکاتب معلم بودم ، معاش قلیل معلمی تکافوی احتیاجات مرا نمی کرد ، . . . از وزارت معارف موافقه حاصل و در مدیریت مستقل صحیه داخل خدمت شدم  . . .رفقای اداره نیز با من سلوک خوب داشتند . صبح وقت برای خدمت میرفتم و درساعت رخصتی بخانه برمیگشتم ویا اینکه در سینما ویا تماشای نمایشات سپورتی با رفقا اشتراک میکردم . . .  من خواستم که انتقاد در محیط ترویج گردد وهوشمندان جامعه ما هم سعی ورزند و از خودرایی وجهالت وظلم وشقاوت بی دانشان اجتماع با خبر بوده وحتی الامکان جلوگیری نمایند  واغلب گمان من این است که محبوسیت من ازباعث همان احساس ونشریه حقیقت بوده  وچیز دیگری نیست . واین دسیسه برای این طرح شده است که پرده از اعمال زشت بدکاران برداشته نشود وآنها چیزیکه خواسته باشند آزادانه اجرابدارند . ارتکاب اعمال زشت شان از نظرمردم وملت افغان در خفا بماند . باید امثال من محبوس شویم تا آنها هرچه میخواهند بکنند، بدزدند ، چور کنند ، بکشند  . . . "( ۱) بابا عبدالعزیزخان از جمع نخبگان دورۀ امانی، شخصی را می شناسیم به   ا ا سم بابا عبدالعزیزالکوزایی قندهاری، که با داشتن صراحت لهجه شهرت داشت. در زمان امیر حبیب الله خان "سراج الملة والدین" نیز زندانی بود. در وقت امارت امیر حبیب الله" خادم دین رسول الله " وپادشاهی  نادرشاه، بازهم زندانی شد. دروقت پادشاهی نادرشاه به بعد، ۱۵ سال ( حبیبی. ظهور مشروطیت:  ۱۳ سال. ) زجرزندان را بر دوش کشید. عبدالعزیز خان بیشتر در امورمطبوعاتی ، امورطباعتی، خطاطی مهارت داشت .دارندۀ نظریات سیاسی و اجتماعی ، در " شورای ملی" محمد نادرشاه ، وکیل مردم شهر قندهار بود. اما، به گفتۀ عبدالحی حبیبی،" بنابر مخالفتی که با مقرری عبدالاحدخان وردک به ریاست شورای ملی کرد، او را مستعفی ساختند ومد تی مدیر مطبوعات وزارت خارجه بود، تا که در ۱۵ سنبلۀ ۱۳۱۲ش.( ۱۹۳۳ م ) بعد از حملۀ محمد عظیم منشی زاده برسفارت بریتانیا در کابل محبوس گردید وسیزده سال در محبس سرای موتی و دهمزنگ کابل ماند."(۲)    عامل نخستین، اختلاف او با انتصاب عبدالاحد خان به ریاست شورا گفته شده است . اما مورد مهمتر را شخص عبدالعزیز خان با مرحوم زمانی د ر میان نهاده است که عصارۀ آن چنین است : نادر از طریق رئیس شورا ( عبدالاحد خان) کوشید تا وکلای شورا پیمان دریافت سلاح از بریتانیه  را به امضأ برسانند . عبدالعزیز خان با این درخواست مخالفت نموده وگفته است که من مخالف این پیمان و آرزوی دریافت سلاح از بریتانیه هستم. این پیمان با انگریزها به معنی نادیده گرفتن اهداف بریتانیه و خاطرات تلخ از آنها وزیر پای نهادن خود ارادیت خواهد بود. پیشنهاد من این است که نود ودو تن وکیل هر یک ، دولک روپیه از مؤکلین خویش جمع آوری نماییم .  وی روز دیگر از مؤکلین خویش که در شهر کابل به تجارت مشغول بودند؛ آن پول را جمع آوری نموده و به شورای ملی سپرده است . همزمان با آن از بقیه وکلای شورا نیز خواهش نموده  تا از دوستی وتعهدات با بریناتبه منصرف شوند. طبق سخنان  عبدالعزیزخان، وکلا با چنین اقدام روی خوش نشان دادند وحتا او را رئیس شورا خطاب نمودند. نتیجه آن شده است که حکومت نخست او را وادار به استعفا از شورا نمود وسپس در پیوند با حملۀ محمد عظیم منشی زاده به زندان سپرد.(۳) هنگامی که سرنوشت وعاقبت موضوع عبدالعزیز خان را می نگریم، ده ها تن دیگر از زندانیان با چنین سرنوشت  در پیش چشمان ما ظاهر می شوند. زندانیانی که در چارچوب عمومی حکومت برای سرکوب قرار داشتند. اما در ارتباط با یک رویداد که شخص مغضوب اطلاعی از آن نداشت، زندانی شده است. در حالی که منشی زاده با کسانی که در ارتباط او دستگیر شدند، رابطه یی نداشت هیچ نوع مشوره یی نگرفته بود، حمله ور شدن به سفارت بریتانیه تصمیم شخص خود او بود. تعدادی از زندانیان چنین سرنوشتی دیده اند. عده یی را  به دلیل وابستگی خانواده گی توقیف شدۀ نخست، زندانی می کردند، که خود نه تنها از ژرفای استبداد زمان خبر می دهد، بلکه دامنۀ استبداد وترس موجود در حکومت را نیز معرفی می کند. از همین جاست که اکثریت زندانیان سیاسی ویا افراد محکوم به اعدام ، با توجه به میزان روابط خانواده گی به گونۀ جمعی به اسارتگاه حکومت برده شده و فرزندان ومتعلقین آنها از مکتب ویا ادرات دولتی اخراج شده اند. زیرا حکومت نمی خواست، کسی از متعلقین اشخاص طرف غضب قرار گرفته را بهره مند از سواد وصاحب کاری بـبـیند.  آرزو می رود این بخش از سرگذشت زندانیان و خانواده های آنان ؛و دشواری هایی که دیده اند، پس از دریافت اطلاعات بیشتر ترتیب شوند.  حوزۀ رفتار های توطئه آمیز، که گاهی به اسارت گرفتن تعدادی به منظور گرفتن اعتراف های فرمایشی واجباری دامن می کشید؛ چهره یی از مخالفت ها وتضاد های حکومتگران را نیز به نمایش نهاده است. به طور مثال، شادروان مامور عبدالقیوم خان را در چارچوب توطئۀ شناخته شده علیه عبدالملک خان عبدالرحیم زی، زندانی نمودند. اما در خلال شکنجه های بی گسست، که تقریباً مد ت یک سال را در برگرفته بود، مامورین بلند رتبۀ شعبات شکنجه گفته بودند که علیه منشی نور محمد خان کهگدای، ومحمد رحیم باشی ارگ، . . . گواهی بدهد که در این توطئه سهیم استند. زیرا این چند تن را سردار محمد داؤود خان به نظر خوب نمی دید. بخشی از گفت وشنود را می آوریم :  مامور عبدالقیوم خان :    يكشنبه ۱۹ سنبله ۱۳۴۰ – ۳۰ ربيع‌الاول ۱۳۸۱ – ۱۰ سپتمبر ۱۹۶۱ " من كدام گناهی نكرده ام، پدر و پدر كلان من به اين خاك خدمت كرده، خودم به اين خاك خدمت كرده‌ام، اين نتيجه خدمت من است و بس. از حكومت خواهش ميكنم كه اولادهايم را از مكتب منع نكنند و ميت مرا به اطفالم تسليم نمايد. من هم به مرگ راضی بودم چرا كه بسيار زياد به تكليف بودم. . .   فضل محمد خان به پهره‌ دار گفت: این جا باشید تا ما واپس بیاییم. فضل محمد خان ورق را گرفت و به اطاق رئیس رفت. پنج دقیقه بعد واپس آمد لب و دانش کشال بوده و گفت:  قیوم خان ما چه کنیم رئیس قبول نمیکند و به من گفت که زیر چوب نفس او را بکشید و از نزدش اقرار بگیرید. جواب من: مدیر صاحب از جان خود خبر ندارم، این نفر را از روی چه خواهد شناختم.  مدیر روی خود را جانب معین خان دور داده و گفت: چطور کنیم. معین خان به جواب مدیر گفت: نمیدانم. مدیر به من گفت: قیوم خان شما را به خداوند قسم است ،یک گپ دروغ بگویید و ازین مصائب خود را خلاص کنید. ما هم مسلمان هستیم. هر وقتیکه شما را لت و کوب میکنیم از دلم خداوند خبر دارد، اما چاره ندارم، چه کنم. جواب من: مدیر صاحب شما بگویید چه قسم دروغ بگویم که موجب رهایی و نجات من گردد.( این جواب زبانی بود).  مدیر بعد از مدت سکوت گفت: بگویید که محمد رحیم با سرمنشی(نورمحمد كهگداى- م.) به کاریز میر آمده بود و خارجی همراه شان بود و چیزی مصلحت میکردند. جواب من:  مدیر صاحب احتراماً عرض میکنم: والله مدیر صاحب نمیدانم که سبب مخالفت رئیس همراه من از چه رهگذر است. مدیر گفت: قیوم خان من خوبتر دانستم و فهمیدم که رئیس بشما شدیداً مخالف است و حتماً از شما بزور چوب و شلاق اقرار راست یا دروغ میگیرد و بشما دوسیه ترتیب میکند. من باز هم طور خصوصی بشما گفتم که رئیس بشما مخالف است و امکان ندارد که شما را بی مسئولیت و محبوسیت رها کند. همین اکنون که دوسیه شما را خواسته بود، مطالعه و ملاحظه نمود. هیچ کدام دلیلی در باره شما نیافت و به من گفت: من به سردار صاحب گفته ام،اگر از قیوم اقرار نگیرید، من به نزد سردار صاحب خجل و دروغگوی ثابت میشوم. حتماً به هر قسمیکه میتوانید از قیوم اقرار بگیرید!هوش کنید که بکسی نگویید! پس من دانستم که شما را بی دروغ نمی ماند. مدیر بیچاره علاوه نمود که این گپ های مخصوص بود که بشما گفتم. . .    . . .  رئيس بالاى چوكى خود نشسته بود روى خود را جانب من دور داده گفت: قيوم خان! پيش رفتم، قرآن كريم پيش رويش بالاى ميز مانده گى بود به من گفت: اين چيست؟ گفتم: كلام رب است. گفت: به همين قرآن من همراه شما به حضور رشيد خان  قسم ميكنم كه بشما يك كاركلان و پول زياد موتر وغيره ميدهم صاحب عزت و ثروت ميشويد هزاران نفر را من تحت و محتاج شما ميسازم، من يك مقصد دارم شما همراه مايان همكارى كنيد. گفتم: از قدرت و توان من كه شود من به سر و چشم قبول ميكنم. رئيس گفت: از توان و قدرت شما پوره مى ‌باشد چيزيكه من بشما ميگويم قبول كنيد. گفتم: خوب است اگر گپ شما قابل قبول كردن باشد قبول ميكنم. همان ماشين كه رشيدخان بالاى ميز خود ميگذاشت بالاى ميز رئيس مانده گى بود. رئيس خنده كرده خود را يك جانب و جانب ديگر دور داده و گفت:  قيوم خان گپ همين است كه ما ميخواهم و اراده داريم كه رحيم پنجشيرى و كوهگداى و محمود وغيره مامورين دارالتحرير شاهى را برطرف و سرزنش نماييم و نفرى تعليم يافته و پدر كرده را در آنجا مقرر نماييم، چند مراتبه موضوع را به حضور اعليحضرت عرض كرديم قبول نكردند. من از شما سوال ميكنم شما يك جواب نوشته كنيد بعداً شما را رخصت ميكنم خانه خود برويد و ماهانه مبلغ يكنيم هزار افغانى فعلاً بشما ميدهيم در آينده هر جا هر كاريكه شما خواسته باشيد امر تقرر تان را از سردار صاحب ميگيرم. مدير رشيد هم موزه پاكى و چاپلوسى نموده گفت: چيزيكه رئيس صاحب ميگويد تمامآً به مفاد شماست و در صورتيكه همراه شما قسم كند من هم بشما ضمانت ميكنم و شاهد مى ‌باشم اين گپ‌ها تماماً راست است چيزيكه رئيس صاحب بگويد همان قسم ميشود. گفتم من چه تحرير كنم شما بگوييد تا از موضوع دانسته شوم.  رئيس از خانه ميز دو بند ل پول را كشيد و گفت: قيوم خان اين ده هزار افغانى را نقد بگيريد به نسبتی كه درين چند ماه زجر و جبر زياد ديده ايد،اين پول از جانب من بشما بخشش است. رئيس روى خود را جانب مدير دور داده و گفت: قيوم خان را بعد از جواب كه تحرير ميكند بصورت فورى به خانه‌اش برسانيد. قلبم به من گفت: با خبر! اين همان شخص است كه قرآن كريم را مانند يك تيكه چوب و يا خشت به زمين انداخت و گفت: اين كارهاى عتيقه ميباشد! امروز چطور به قرآن قسم ميخورد با خبر كه بشما فريب ميدهد و خلق خدا را در بدر ميسازد و بهر صورت احتياط كن!  رئيس گفت: اين كاغذ را بگيريد تحرير كنيد كه بلى مامورين دارالتحرير شاهى از قبيل سرمنشى، محمد رحيم، محمود وغيره با عبدالولى و چند نفر خارجى و عبدالملك وزير ماليه بارها به كاريز مير از طرف شب مى ‌آمدند و جلسه مى ‌كردند . فقط همين قدر نوشته و تحرير كنيد و به خانه خود برويد. گفتم: جناب رئيس صاحب! من ايمان خود را به مقابل پول فروخته نميتوانم . . . "(۴)                                                             با چنان توطنه ها وسرکوب ها زندانی حق داشته است بپرسد، که چرا من را به زندان انداخته اید؟ همۀ سرکوب شده هاعلت سیاسی سرکوب و ازار خویش را نیز نمی دانستند. زیرا که همه در سطح درک وفهم بزرگان وعزیزانی چون سرور جویا، میر غلام محمدغبار ، سعدالدین بهأ ویا میر سید قاسم خان و ده ها تن دیگر نبودند. نویسندۀ " ظهور مشروطیت وقربانیان استبداد درافغنستان" از پدر شان، میر سید قاسم خان، حکایتی دارد، که  درک وفهم  زندانیان سیاسی را ازعلل در بند بودن ایشان نشان می دهد. باری مرحوم هادی داوی، عریضه یی " مملو از سپاس ومدحت وبا فروتنی های اغراق آمیز " را عنوان حکومت تسوید نموده بود، تا" از روی  مراحم بیکران تقصیرات گذشتۀ ما را به نظر اغماض دیده نسبت به رهایی این توبه کاران بذل اشفاق فرمایند . . ."، اما، میر سید قاسم خان افزون بر امتناع از نهادن امضأ در پای آن عریضه گفته بود که: "  عقیدۀ من این است که که هر قدر از این عرایض بنویسیم وهرچه تضرع واستغاثه نماییم، در نزد مقاما ت بالا اثر نمی بخشد. زیرا ما مجرمی نیستیم که طرف عفو قرار گیریم گناه ما این است که اشخاص منور هستیم. حق وعدالت می خواهیم وبا هر گونه استبداد مخالف می باشیم . مقامات حاکمه نیز می دانند که آن مفکوره از ما زایل شدنی نیست وتا زنده باشیم با ما خواهد بود، پس چرا خود را با این چنین عرایض حقیر و ذلیل بسازیم ." (۵) حکومت پاسخ در دل داشته و یا سخن دل خویش را در مورد صد ها تن زندانی  بر زبان نمی آورد. نمی گفت که احتمال دارد، این اشخاص دربرابر تصامیم وفیصله های ما، چون وچرایی بگویند. ویا اینکه چون وچرایی گفته اند. نمی گفت که حکومت ما هیچ نوع چون وچرا واشخاص دارندۀ چنین ظرفیت ها را تحمل نمی کند. حکومتگران نمی گفتند، که نمی توانیم بی دغدغه حکومت کنیم و هراس داریم . پس به منظور تحقق سلطۀ حاکمیت، تعدادی از شخصیت های جامعه را از صحنه بر می داریم. دراسارتگاه شکنجه و اذیت می کنیم ، آزار می دهیم تا علاوه بر در بند نگهداشتن  یک تعداد، دیگران نیز بهراسند. ایجاد خوف وهراس یکی از ویژه گیهای حکومت بود. باری یک تن از مامورین زندان ارگ گفته بود که : " از زبان شاه ( محمد نادرشاه ) قصه می کنند که :« محبوسین سیاسی باید تماما ً اعدام شوند تا باعث عبرت دیگران گردد.» حکومتی که از چند تن اعضای خاندان سلطنتی تشکیل شده بود، رتق وفتق امور را در انحصار داشت. چنان انحصار ادارۀ امور وتحمیل همه لزوم دیدهای های سیاسی، فرهنگی وغیره،لازمه اش سرکوب های خونین و ترساننده، مانند زندان دهمزنگ وبقیه زندان ها بود. اگر در این مورد سخنی نگفتند، عملکرد استبدادی همۀ آن مکنونات را گفته است. زیرا آنها در میان مردم ،محبوبیتی نداشتند. در سالها پیش هنگام  همکاری با نظام امانی نیز خویش را منزوی وتجرید شده وعقده مند می یافتند. با راه مردم نوازی وعدالت پسندی نا آشنا بودند. پس راه ایجاد ترس وخوف در پیش گرفتند. تا از آن طریق بر اوضاع حاکم شوند و  همکاران بلی گوی ونا آشنا با اعتراض وانتقاد وعدالت جویی بیابند. حکومت آنها در این زمینه دست آورد داشت و توفیق حاصل کرد، اما ، عقب مانده گی را در همه سطوح حاکم نمود. وآن عقب ماندگی همزاد پیروزمند توفیق حاکمیت آنها بود. در نتیجه، اگر مردمان دارای ظرفیت های خدمت به مردم و وطن اعدام می شدند ویا زنده گی را در دل شب های طاقت سوز زندان می گذرانیدند، حکومتگران با خاطر جمع می توانستند، از امتیازات، اقتصادی  اجتماعی وسیاسی و غیره بهره ببرند.  به قول سید بلخی:                                                    صـادقــان وطن و قوم بـــزندان جفاست                                                    خاینان راست به خوان بره بریان امشب تصور وبرداشت ما این است، که زیان های چنان حکومت کردن در افغانستان، به قدر کافی بازشناسی نشده است. آسیب های که سرکوب بیگناهان و شخصیت های دارندۀ ظرفیت های رشد دهندۀ جامعه برجای نهاده است، هنوزهم توضیح لازم ندیده اند. زمینه های پرورش دهی نفرت درجامعه، که واکنش های نهفته را سامان می بخشید و در چند دهۀ بعدتر شاهد تبارز گونه های مختلف  آن هستیم، نیز در معرض بازشناسی شایسته قرار نگرفته است. دریافت این همه عوارض آن نوع حکومتداری ، ما را برای آشنایی با برخی از جوانب پس مانی جامعۀ ما کمک می نماید.                                                                             سخنی در پایان در خلال چند ماهی ، که نبشتۀ این جانب پیرامو ن زندان دهمزنگ انتشار می یافت، چند نامه از طریق ایمیل وچند صحبت تلفونی نیز آنرا همراهی نمود. از ادامۀ  صحبت های تلفونی معذور بوده ام . به ویژه آن مواردی که ایجاب صحبت وتوضیح بیشتر را می نمود ویا هویت شخص تلفون کننده نامعلوم بود. برای طرف مقابل، پیشنهادم همواره این بود که لطف نموده نظریات خویش را به گونۀ نوشتاری وبا نوشتن نشانی ونام اصلی، به منبع انتشار نبشتۀ زندان دهمزنگ بفرستد. مسؤولیت آزرده گیی را که با این پیشنهاد برای چند هموطن بارآوردم ، می پذیرم. در بارۀ صحبت ها وپیام های تحسین آمیز برخی هموطنان نیز یادآوری نمایم که اگر پاسخی  نه نوشته ام، به دلیل آن است که مشغولیت با چنین نبشته ها جز وظیفه ام است. اما ، بهترین پیام ها، از آن هموطنانی اند، که با طرح پرسش های ، نویسنده را درپیشبرد چنین کاری کمک نمودند. ویا، از موضع مخالفت پیام فرستادند. در پاسخ این هموطنان، چند باری از طریق ایمیل نکات توضیحی نوشته ام. هموطنی یادآوری نموده بود، که : "  . . . چرا از نوشتن دربارۀ زندان های پیش از زندان دهمزنگ  شروع نکردم؟ "  پاسخ من این بود که :  . . ." در پیوند با طرح  کودتا- قیام ۱۳۲۹خورشیدی، ضرورت اشاره به زندان دهمزنگ رفت. از یادد اشت های در دست داشته پیرامون زندان ها وشکنجه ها  . . .  در این قسمت استفاده نمودم. نیاز به نوشتن بیشتر پیرامون بقیه زندان ها در جای خود است. امید است، من ویا هموطنان دیگری؛ ویا به کمک هم به تهیۀ نوشته یی موفق شویم  . . . " ویا : "  . . . آیا در افغانستان غیر از محبس دهمزنگ ، محبس دیگری نبود؟  . . . " پاسخ : "  . . .  چرا نه ؟ نامۀ تان به وضاحت نشان می دهد که شما بهتر از من در بارۀ زندان پلچرخی آگاهی دارید. لطف نموده، اطلاعات  خویش را اتشار دهید. اطلاعات شما ممکن است، سرچشمۀ خوبی برای من ویا کسان دیگری باشند. . . ." باری هم یک تن از هموطنان از ضرورت تهیۀ فلمنامه یی زیر نام زندان دهمزنگ نوشته بود. اما، نامه یی که می تواند تفکرانگیز نیز باشد، از هموطنی بود، که با اسم حقیقی ونشانی خویش، با لحن اعتراضی به نبشتۀ زندان دهمزنگ تماس گرفته بود. آن هم به این دلیل که"  آن عصر( صدارت سردار محمد هاشم خان )  دورۀ  طلایی افغانستان بود. پس از آن چه شد .؟  . .  . " این نامه به وضاحت نشان می داد که کشور ومردم  ما در چند دهۀ پسین چنان ناگواری ها واندوه های دیده اند، که برخی از امتیاز دیده گان پیشین ویا اعضای خانوادۀ آنها ، سعی دارند، آزاردیده گی های آن زمان را " عصر طلایی " نشان دهند. همچنان که بهره مندی قشری از دارنده گان امتیاز و همکاران حکومت آن وقت، سبب شده است که اوضاع را از روی زنده گی آن زمانۀخویش بنگرند. در انتهای این سخنان بیفزایم که " زندان دهمزنگ " در بهترین صورت آن گرد آوری یادداشت ها وخاطره های هموطنانی است که از آنها نام برده ام . نگارنده این امید را با خود دارم، که با بهره گیری از بقیه یادداشت های پیشنهادی  و صحبت های برخی هموطنان، تصویر مرتب وجامعتر از زندان دهمزنگ ارائه بدارم . زیرا اگر نسلی از آن رویدادهای دهۀ بیست وسی خورشیدی درس نگرفتند، شاید آینده گان با آگاهی از آن، به محکومیت همه اشکال مردم آزاری و آن  نا روایی هایی که بر زندانیان سیاسی گذشته است، کرامت انسانی را احترام بگذارند. پایان منابع : ۱-    عبدالصبور خان غفوری. سرنشینان کشتی مرگ یا زندانیان قلعۀ ارگ ص ۱۷) ۲-   عبدالحی حبیبی. جنبش مشروطیت. ص ۳۷ ۳-   محمد هاشم زمانی . زندانی خاطرات . " د بابا عبدالعزیزجرم (؟). ص ۳۸ ۴-   خاطرات مامور عبدالقیوم خان دوسال پیش به اهتمام جناب  بهأول ملک عبدالرحیم زی، زیر عنوان  "پيوست به كودتاى نامنهاد عبدالملك خان.شكنجه گاه. يادداشت هاى عبدالقيوم خان مامور دارالتحرير شاهی" ، در تارنمای کابل ناتهـ نشر شده است. ۵-   سید مسعود پوهنیار. ظهورمشروطیت وقربانیان استبداد درافغانستان. جلد اول و دوم . ص ۲۰۸. طبع سوم. ۱۳۷۹. پشاور.

سوم عقرب را دگر باره بنگریم   

-                             
               حسن جان خیاط یک تن از شهدای سوم عقرب 1344 خورشیدی